Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr

Inkapsulyatsiya 
Inkapsulyatsiya  ma’lumotlar  tiplari  abstraksiya  tiplaridan  oldin  keladi  va  ularni  qo‘llab-
quvvatlaydi. Dastur o‘lchami bir necha ming qatorga yetganda 2 ta amaliy muammo paydo bo‘ldi. 
Dasturchilar  nuqtai  nazarida  dasturga  qism  dasturlarning  yagona  to‘plami  sifatida  qarash  dastur 
tashkil  qilish,  uni  boshqarishning  adekvat  darajasini  ta’minlaydi.  Dasturni  mantiqiy  bog‘liq  qism 
dasturlar va ma’lumotlarga ega bo‘lgan guruhlarini o‘z ichiga olgan sintaksik konteynerlarga bo‘lib, 
bu  muammoni  yechish  mumkin.  Bu  sintaktik  konteynerlar    modullar  deb  ataladi,  ularni  qayta 
ishlash  jarayoni  modulyarizatsiya  deyiladi.  Katta  dasturlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ikkinchi  amaliy 
muammo takroriy kompilyatsiya muammosi. Kichchik dastur uchun xar bir modifikatsiyadan kiyin 
butun dasturni takroran kompilyatsiya qilish xech narsa emas. Biroq dasturning o‘lchami bir necha 
ming  qatorgacha  yetsa  takroriy  kompilyatsiyaning  bahosi  ancha  katta  bo‘ladi.  Demak  dastur 
o‘zgarmas  qismlarining  takroriy  kompilyatsiyasiga  yo‘l  qo‘ymaslik  usullarini  topish  kerak.  Buni 
qilish uchun shunday ma’lumotlar va qism programmalar to‘plamidan iborat dastur tuzish kerakki 
ulardan  har  biri  aloxida  dasturni  boshqa  qismini  takroriy  kompilyatsiya  qilmasdan  alohida 
qismlarini olib qilish mumkin. Bunday to‘plam kompilyatsiya birligi deyiladi. 
Inkapsulyatsiya  –  bu  qism  dasturlarning  va  ular  qayta  ishlaydigan  ma’lumotlarni  yagona 
qilib  birlashtirish  usulidir.  Aloxida  kompilyatsiya  qilinadigan  yoki  boshqa  dasturlardan  mustaqil 
bo‘lgan inkapsulyatsiya abstraksiya tizimining va to‘g‘ri keluvchi xisob-kitoblar yig‘indisini mantiqiy 
tashkil  qilishning  asosidir.  Shundan  kelib  chiqadiki  yuqorida  ko‘rsatilgan  ikkala  muammoni  ham 
inkapsulyatsiya  yechadi.   
Inkapsulyatsiyalarni ko‘pincha kutubxonalarga joylashtirishadi va ularni boshqa dasturlarda 
qayta qo‘llash uchun ochiq qoldiradilar. 
Dasturchilar o‘lchami bir necha ming bo‘lgan dasturlarni 40 yillardan buyon yozib keladilar, 
demakki inkapsulyatsiya  yaratish texnikasi allaqachonlar rivojlanib ulgurgan.   
Ko‘pgina  algoritmik  dasturlash  tillarida  ular  qo‘llaydigan  qism  dasturlardan  ancha  yuqori 
darajada  bo‘lgan  qism  dasturlar  ko‘rinishida  tashkil  qilish  mumkin.  4-  mavzuda  muhokama 
qilinganidek tasvir kontekstidan foydalanadigan dasturni tashkil qilish uslubi idealdan ancha uzoq. 
Bundan  tashqari  dasturlashning  ayrim  tillarda  qism  dasturlar  kompilyatsiyasining  birliklari 
hisoblanmaydi. Demakki ularni inkapsulyatsiya uchun mos konstruksiya deb atalmaymiz. 
FORTRAN  77  tilida  qism  dasturlarni  fayllarga  yeg‘ish,  bir  biridan  mustaqil  holda 
kompilyatsiya  qilish  va  kutubxonalarga  joylashtirish  mumkin.  COMMON  -  bloklar  tavsiflari 
to‘plamlarni  analogik  tarzda  qayta  ishlash  mumkin.  Bu  dasturlarning  tashkil  qilishning  samarali 

---

Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari                                                              1-semestr
 
 
261 
 
usuli.  Lekin  bunday  inkapsulyatsiyalarning  ishlatishda  interfeys  tekshiruvi  yo‘q.  Shuning  uchun  
bunday yondashuv o‘z tabiyatiga ko‘ra xavfsiz emas.  
C  tilida  ma’lumotlar  tavsifi  va  o‘zaro  bog‘liq  funksiyalarni  to‘plamlarini  boshqa  fayllardan 
mustaqil  kompilatsiya  qilingan  boshqa  faylga  joylashtirish  mumkin.  C  tili  kompilyatorlari  hozirgi 
paytda kerakli darajada ayrim funksiyalarning interfeysi to‘g‘riligini tekshirishiga qaramay ular hali 
ham  boshqa  fayllardagi  ma’lumotlar  aniqligini  tekshirishni  amalga  oshirmaydi(“  Kerakli  darajada 
aniq  ”  jumlasi  ostida  biz  shunday  funksiyalarni  nazarda  tutamizki  ular  ANCI  S  standartiga  mos 
kelmaydigan  funksiyalar  sarlavhasidan  foydalanmaydilar).  Demak  C  fayllari  ham  xavfsiz 
inkapsulyatsiyani ta’minlay olmaydi. Ko‘pgina zamonaviy tillar , jumladan FORTRAN 90 va Ada qism 
dasturlar  to‘plamlarini  turlarini  va  ma’lumotlarini  modullarga  yig‘ish  imkoniyatini  beradi.  Bu 
modullarni  alohida  kompilyatsiya  qilish  mumkin.  Bunda  shuni  nazarda  tutish  kerakki  ularni 
interfeysi  haqidagi  ma’lumotlar  kompilyatorda  interfeys  tipini  boshqa  modulda  ishlatilganda 
tekshirish  uchun  saqlanadi.  Ko‘rib  chiqilayotgan  tillar  shuningdek  bu  modular  asosini  boshqarish 
mexanizmiga  ega.  Bu  esa  modulga  tashqi  modullarga  ko‘rinarli  bo‘lgan  ayrim  tiplarni  o‘zida  aks 
ettirish  imkoniyatini  beradi.  Bunda  bu  tiplarni  namoyish  etish  boshqa  mohiyatlar  uchun  faqat 
modul  ichida  mumkin.  Bu  modullar  a’lo  darajadagi  inkapsulyatsiyani  ta’minlaydi  .  Ular  faqatgina 
dasturning aniq va mantiqiy tashkil qilishi qo‘llab-quvvatlab qolmasdan balki bu dasturiy tuzilmani 
dasturchilar uchun tushunarli qiladi. 
SIMULA  67,  Ada  va  S++  tillaridagi  inkapsulyatsiyani  ta’minlash  vositalarini  o‘ziga  hos 
hususiyatlari ma’lumotlar abstract tiplari bilan birga 5 qismida muhokama qilinadi.