Daryolarning to’yinish manbalari hissasini miqdoriy baholash Daryolarning iqlimiy tasnifi

Iqlimiy omillar ta’siri. M aium ki, iqlimiy omillar deganda at­ 
mosfera yoginlari, bugianish, havo harorati, havo namligi, shamol  
kabilar tushuniladi. Shu omillardan qaysi birining oqimga hal etuvchi  
va bevosita ta’sir etishini bilish uchun daryo havzasining suv balansi  
tenglamasiga murojaat etaylik: 
Biroq, bu bog iiq lik hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Chunki, oqim  
miqdoriga faqat yog‘inning oz va ko‘p b o iish i ta’sir ko‘rsatibgina  
qolmasdan, balki uning yil davomida taqsimlanish xarakteri ham  
muhim o ‘rin tutadi. Masalan, yoginning ko‘p qismi yilning sovuq  
davrlarida yog‘sa, u vaqtda uning ancha qismi oqim sifatida daryoga  
kelib qo‘shiladi, y a’ni daryo oqimi bilan y o g in o‘rtasida yetarli  
darajada bogiiqlik bo iad i. Agar yoginning asosiy qismi yilning  
issiq fasllarida yog‘sa, u vaqtda yoginning katta qismi bugianishga  
va yer ostiga shimilishga sarf boiadi. Hatto ayrim hududlarda ( 0 ‘rta  
Osiyo, Q ozogiston) yilning issiq vaqtida yoqqan yoginlar ba’zan  
hech qanday oqim hosil qilmaydi, chunki ular to ia bugianishga va  
yer ostiga shimilishga sarf boiadi. 
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, daryo oqimiga bevosita ta’sir  
ko‘rsatuvchi ikkinchi iqlimiy omil-bu bug’lanishdir. Bu yerda shu  
narsani hisobga olish zarurki, bugianish havo haroratiga bo giiq  
b o iish bilan birga m a iu m darajada y o g in miqdoriga ham bogiiqdir.  
Masalan, 0‘rta Osiyoda, ayniqsa uning cho‘1 rayonlarida havo harorati  
nihoyatda yuqori, bugianish uchun sharoit yetarli, lekin bugianish  
miqdori juda kichik, chunki juda oz miqdorda yo‘g’in yog‘adi. 
Xuddi shu kabi oqim hosil bolishida qolgan iqlimiy omillar  
(havo namligi, shamol va boshqalar) ham bir-biriga b o g iiq holda  
doimiy ta’sir etib turadi. 
Daryo havzasi geologik tuzilishining ta’siri. Daryolar to'yinishida  
ishtirok etadigan yer osti suvlarining to‘planish va sarflanish sharoiti  
havzaning geologik tuzilishiga bogiiqdir. Shu bilan bir qatorda tog‘  
jinslarining litologik tarkibi, suv o ‘tkazmas qatlamlaming joylashish  
chuqurligi oqim hosil boiishiga, uning miqdoriga hamda yil ichida  
taqsimlanishiga ta’sir etadigan jiddiy omillardan hisoblanadi. 
M aium ki, suvni yaxshi o ‘tkazadigan tog‘ jinslaridan iborat qat­ 
lamlar ko‘p miqdordagi suvni o‘ziga shimib oiadi. Bunday sharoitda  
ular nam to‘plagichlar vazifasini o ‘tab, yil davomida daryolarning yer  
osti suvlari bilan bir tekis to‘yinishini ta’minlaydi. 
Karst hodisalari keng tarqalgan hududlarda daryo havzasi geo­ 
logik tuzilishining oqim hosil boiishiga ta’siri yanada yaqqol sezila-  
di. Bunday yerlarda daryolar deyarli uchramaydi, chunki yoginning  
asosiy qismi yer ostiga shimilib, yuza oqim hosil boim aydi. 
Relefhing ta’siri. Daryo oqimining hosil boiishiga havzaning  
relefi bevosita va bilvosita ta’sir etishi mumkin. Relefning oqimga  
bevosita ta’siri havzaning nishabligi orqali ifodalanadi. Agar havzan­ 
ing nishabligi katta b o isa, oqim jadal sur’atda hosil b o iib , uning  
daryo o‘zaniga oqib kelish vaqti qisqaradi. Shu bilan birga yer ostiga  
shimilish va bugianishga ham kam miqdorda suv sarf boiadi. 
Havza relefining oqim hosil boiishiga bilvosita ta’siri juda  
kattadir. Bu ta’sir daryo havzasi suv balansining asosiy elementla-  
ri bo’lg an yog‘insochin, bug’lanish, yer ostiga shimilish va havzada  
to‘planadigan suv miqdori orqali seziladi.