Bog'liq Evolyutsiyada muammoli masalalar. Seleksiya va evolyutsion ta’limot.
XVIII asr urtalarida tirik tabiat tugrisidagi metafizik tasavvurlar. Uygonish davrida yevropaning kupgina mamlakatlarida fan tarakiyoti usdi. Xar xil usimlik va xayvonlar kolleksiyasi tuplandi. Usimliklar sistematikasini andrey sezalpin (1583) va ingliz botanigi djon rey yaratdi.
Mashxur shved olimi korl linney (1707-1778) uzining “tabiat sistemasi va botanika falsafasi” kitoblari bilan sistematikani yanada boyitibdi. Uning sistemasida xayvonot va usimlik olamini bir-biriga yakinlashtirib 5 gruppaga: sinflar, turkumlar, avlodlar, turlar va tur xillariga buldi.
U tur nomlarini binar nomenklaturasini konunlashtirdi ya'ni xar bir turni ikki suz bilan atashni – avlodni belgilaydigan ot va turni belgilaydigan sifat bilan atashni taklif etdi. U usimliklarni sistematika bulishda asosan ularni kupayish organlarini xisobga oldi va uni 24 ta sinfga buldi.
Masalan bir sinfga mansub bulgan usimlikni otalik belgilarni kursa bas. Shu turni uz ichiga oldaigan sinf darxol aniklanadi. Bunday aniklash sistematikada sun'iy edi.
K. Leney xayvonot olamini sinflarga bulishda ularni kon aylanish sinflarga bulishda ularni kon aylanishi va nerv sistemalarining xususiyatlarini xisobga oldi va 6 sinfga ajratdi.
1. Sut emizuvchilar sinfga
2. Kushlar sinfga
3. Amfibiyalar sinfga
4. Baliklar sinfga
5. Xashoratlar sinfga
6. Chuvalchanglar sinfga
Umuman olganda k. Linney sistematikada umurtkalilar va kisman bugim oyoklilar tipini yaxni urgangan bulib xozirgi klassifikatsiyadagi kolgan 11 tipni esa kurtlar nomi bilan sinfga kiritgan edi.
K. Lensey turlar soni kancha bulsa ular uzgarmaydi. Ularni xudo yaratgan bulib, ular ulkan bogi bor orolda paydo bulgan vujudga kelgan. Xayvon va usimliklar dengiz kurib orol bilan kushilguncha sharoitga moslashib yashayvergan va yer yuziga tarkala boshlagan. Ular bogda kanday yashagan bulsa junubda xam shunday joyni tanlab olgan degan fikrlarni ifodaladi.
K. Lenneyning bunday kreatsionistik ya'ni xayvon va usimliklarni xamma turlarini xudo yaratgan va ular uzgarmaydi deb karash kupgina tabiatshunoslar tomonidan kullab kuvatlandi.
Keyinchalik lenney uz asarlarida bunday kreatsionistik karashlarini uzgartirib, turlar yer xayoti mobaynida kupaygan bulishi mumkin degan fikrni bildirdi.
Ammo yukoridagi kamchiliklarga karamay k. Leney sistematikaga katta xissa kushib, u 10000ga yakin usimlik turini ta'riflab berdi. Shundan keyin bir necha yillar utib uni soni 10 marta oshdi.
K. Lensey zamonasida yana bir okim preformizm- ya'ni organizmlar tamoman shakllangan ammo fakat kichiklashgan xolda tugriladi degan okim yuzaga keldi. Usha paytdagi mikroskopistlar- antoni levengux, yan svammerdam, marchello malpigi va boshka tabiatshunoslar xam shu fikrda edilar. Ular uruglanish tuxumdagi mikroskopik mavjudotning rivojlanishiga fakat turtki bulib xizmat kiladi degan fikrda edilar.
Keyinchalik «joylanish nazariyasi» okimi vujudga kelib, ular dastlabki urgochi individlar yaratilayotgan paytda keyingi tugiladigan individlar embrionlari ularni tuxumlariga joylashtirib kuyilgan deyishardi. Masalan: italiya olimi antonio vallisnerii (1661-1730) kelgusida dunyoga keladigan avlodlarning embrioni momoxayvonning tuxumdoniga joylab kuyilgan degan fikrda edi.
Umuman olganda xviii-asr urtalariga kelib tabiat tugrisida 2 xil metafizik tushuncha kreatsionizm va preformizm goyasi vujudga keldi.
Xulosa Usimlik va xayvonot olamining tana kismlarini bir-biriga uxshashligi asosida ularni filogenitik kelib chikish bilib olish mumkin. Shuning uchun xam anna shu organlarni kelib chikishiga karab 2ga bulinadi.
Tomolik organlar-tuzilishi jixatidan xarxil ammo kelib chikishi bir xil masalan: sut emizuvchilarni oyoklari tuzulishi va bajaradigan ishi xarxil ammo kelib chikishi bir xil
Nomologik organlar-buning teskarisi tashki kurinishidan bir-biriga uxshash bajaradigan ishi bir xil ammo kelib chikishi xarxil masalan: zirk, atirgul, ok akatsiya tikanlari bir xil vazifani bajaradi, tuzilishi xam uxshash ammo kelib chikishi xarxil.
Akademik seversov organlarning filogenitik uzgarishi natijasida ularni bir emas turlicha vazifani bajarishi.
Multifunkulonalligini kursatib berdi. Anna shu funksiyalardan biri uni asosiy kolganlari esa ikkinchi darajali buladi. Masalan: kemiruvchilari oyogi asosan yurishi uchun kolgan ishi kazish, uljani ushlash, suzish va xakozo. Chunki organlar rivojlanishi davrida ana shu asosiy funksiyani bajarishi uchun mikdor va sifat uzgarishlariga uchragan.
Shuning uchun xam organlarning filogenitik uzgarishlarining muxim prinseplar mavjud.
Platenning funksiyalar zurayishi prinsepiga muvofik avlodda malum bir organ ajdodidagacha nisbatan tezrok rivojlanadi, ya'ni yaxshi ishlaydi va bu 2 yul bilan boradi.
Organni yaxshi va zur ishlashiga sabab organizmdagi tukima va xujayralar ajdodinikiga nisbatan yaxshi takomillashgan buladi. Organni tashkil etgan xujayralar soni ortik bulishi mumkin.
Kley nenbergning organlar (subetitutsiyasi) almashinuvi prinsipiga asosan- filogenez protsessida ajdodlarning ma'lum organi avlodlarda oldingi funksiyani bajaradigan boshka organ bilan almashadi. Masalan: umurtkalilarni ajdodida ya'ni xordalilarda uk skeleti xordag‘yukori umurtkalilarda esa umumrtka uk skeleti vazifasini bajaradi.
