Дарсликда биофизика асослари, инсон организмида бўладиган жараёнлар, тўқима тузилишларининг фаолияти ҳамда биофизикада қўлланиладиган атама ва аниқликлар кўриб чиқилган

1.5. Термодинамиканинг иккинчи конуни. Энтропия. 
Энергиянинг сақланиш қонуни ҳисобланган термодинамиканинг 
биринчи қонуни жараёнларнинг бориши мумкин бўлган йўналишларни 
кўрсатмайди. Масалан, термодинамиканинг биринчи қонунига биноан 
иссиқлик алмашинишида иссиқликнинг иссиқроқ жисмдан совуқ жисмга ўз–
ўзидан ўтиши мумкин бўлганидек, бунинг тескариси, иссиқликнинг совуқроқ 
жисмдан иссиқроқ жисмга ўтиши ҳам мумкин. Лекин кундалик 
тажрибалардан маълумки, табиатда иккинчи жараён амалга ошмайди; 
масалан, хона ичидаги ҳавони совитиш ҳисобига чойнакдаги сув ўз–ўзидан 
исимайди. Бошқа бир мисол: тошнинг бирор баландликдан ерга тушишида, 
унинг потенциал энергиясининг ўзгаришига эквивалент миқдорда қизиши юз 
беради, бунга тескари жараён – тошнинг фақат совиши ҳисобига ўз–ўзидан 
юқорига кўтарилиши эса юз бермайди. 
Термодинамиканинг иккинчи асоси ҳам, биринчиси каби, тажрибадан 
олинган натижаларнинг умумлаштирилганидир. 
иситгич 
2-тур 
абадий 
двигатель 
иситгич 
Иссиқлик 
машинаси 
совутгич 
Q 
A=Q 
Q
1 
Q
2 
A=Q-Q
2 
1.6–расм 
Термодинамика иккинчи қонунининг бир неча таърифлари 
мавжуд: 
иссиқлик ўз–ўзидан ҳарорати паст бўлган жисмдан ҳарорати юқори бўлган 
жисмга ўта олмайди 
(Клаузиус таърифи,
ёки иккинчи турдаги абадий двигатель 
бўлиши мумкин эмас 
(Томсон таърифи), 
яъни бир жисмнинг совиши ҳисобига 
иссиқликнинг ишга айланиши мумкин бўлган ягона даврий жараён бўлиши 
мумкин эмас. 
Иссиқлик машинасида берилган иссиқлиқ миқдори ҳисобига иш 
бажарилади, аммо бунда иссиқликнинг бир қисми албатга музлатгичга 
узатилади. Термодинамиканинг иккинчи асосига мувофиқ 1.4–расмда бўлиши 
мумкин бўлмаган (
а
)
 
ва мумкин бўлган (
б
) даврий жараёнлар схематик усулда 
кўрсатилган.
Термодинамиканинг 
иккинчи 
асосини 
(қонунини) 
миқдорий 
ифодалашга имкон берувчи айрим термодинамик тушунчаларни кўрйб 
чикамиз. 
Агар ҳамма оралиқ холатлар орқали ўтишда 2–1
 
жараёнининг 
амалга ошириш мумкин бўлса, система бошланғич ҳолатига қайтганидан 
сўнг, унинг атрофидаги жисмларда ҳеч қандай ўзгариш юз бермаса,бу ҳолда 
1–2
 
жараёнга 
қайтувчан жараён 
дейилади. 
Қайтучан жараён физик абстракция ҳисобланади. Ҳеч бўлмаса 
атрофдаги жисмларнинг исишига сабаб бўлган ишқаланиш кучлари 

---

14 
мавжуд 
бўлсада, 
ҳамма 
реал 
жараёнлар 
қийтмасдир. 
Қайтмас 
жараёнларнинг характерли мисоллари: газнинг бўшлиққа кенгайиши, 
диффузия, иссиқлик алмашиниши ва хоказо. Системани дастлабки 
ҳолатига қайтариш учун бу ҳодисаларнинг ҳаммасида ташқи жисмлар иш
бажариши лозим. Системанинг ўзини бошланғич ҳолатига қайтиши жараёни 
цикл 
ёки 
айланма жараён 
дейилади. 
Циклнинг графиги берк чизиқдан иборат. 1.2–расмда тасвирлаган 
цикл тўғри
 
бўлиб, у иссиқлик машинасига мос келади, яъни бирор жисмдан 
– 
иссиқлик узатувчидан 
(иссиқдан) иссиқлик миқдори оладиган, иш 
бажариб, бу иссиқлик микдорининг бир қисмини бошқа жисмга – 
иссиқлик 
қабул қилувчига 
(музлатгичга) узатадиган қандайдир бир қурилмага мос 
келади (1.6–расм). 
Бу циклда ишчи модда (газ) мусбат иш бажаради (1.7–расм); газ 
1а, – 2 
жараёнда кенгаяди, иш мусбат ва сон жихатидан 
I – а, – 2 
эгри 
чизиқ остидаги юзга тенг; 
2 – б – 1
жараёнида иш манфий (газнинг 
сиқилиши) ва сон жиҳатидан тегишли эгри чизиқ остидаги юзга тенг. Бир 
цикл давомида газ бажарган ишнинг алгебраик йиғиндиси умумий ҳолда 
мусбат ишни беради ва сон жиҳатидан