Дарсликда биофизика асослари, инсон организмида бўладиган жараёнлар, тўқима тузилишларининг фаолияти ҳамда биофизикада қўлланиладиган атама ва аниқликлар кўриб чиқилган

7.9. Нафас олишнинг биофизикаси. 
 
Нафас олиш организмнинг асосий функцияларидан бири бўлиб, 
оранизмга
кислород киришини, ундан оксидланиш–қайтарилиш 
жараёнларида 
фойдаланиш, 
шунингдек, 
организмдан 
моддалар
алмашинувининг охирги махсулоти бўлган карбонат ангидрид гази ва бошқа 
баҳзи бирикмалар чиқарилишини таҳминлайдиган жараёнлар йиғиндисидан 
иборат. Нафас олишнинг икки тури: ташқи ва тўқима орқали, нафас олиш 
бўлади. Ташқи нафас олиш нафас олиш органларидаги қон билан ташқи 
муҳит ўртасидаги газлар алмашинувини, кислороднинг қон билан барча 
органлар ва тўқималарга ўтишини, улардан эса карбонат ангидрид газининг 
тескари йўналишда ўтишини таҳминлайди. Тўкима орқали нафас олиш 
тўкима хужайраларининг кислород истъмол қилишига асосланади ва бу 
оксидланиш–қайтарилиш рекцияларининг йиғиндисидан иборат бўлиб, 
моддалар апмашинувининг охирги махсулоти ҳосил бўлиши ва физиологик 
функциялар амалга ошиши учун фойдаланиладиган энергия ажратиш билан 
кечади. 
Ташки нафас олиш газлари алмашинуви учун мослашган органларда 
амалга ошади, улар оғиз бўшлиғи, халқум, ҳиқилдоқ, тахея, бронхлар ва 
ўпкадан ташкил топган. Булар одатда кислородни ўпка альвеолаларига 
етказиб берувчи хаво йўли хасобланади. Клиника шароитида бурун бўшлиги, 
бурун ва хиккилдоқ юқори нафас йўли дейилади. 
 
7.10. Бурун бўшлиги. 
Бурун бўшлиги (сауип паз1)– нафас йўлининг бошланиш қисми бўлиб, 
олдинда ноксимон тешик оркали хаво кириб, орка томонидан хона орқали 
бурун–хиккилдоқ йўлига очилади. Бурун бўшлиғи юқоридан калла бўшлиги 
юқоридан калла бўшлиғи пастида оғиз бўшлиғи, икки ён бошидан кўз 
косалари ва юқори жағ суяги коваклари билан чегараланиб туради. Бурун 
бўшлиги бурун тўсиғи билан иккига бўлинади. Бурун бўшлиги қон томирлар 
ва безларга бой бўлган шиллиқ қават билан қопланган. Бундан ташқари, 
бурун бўшлиги шиллиқ қаватида киприкли эпителий ҳам учрайди. 
Шунинг учун бурун бўшлиғига кирган хаво қон томирлари ёрдамида 

---

103 
исиб, безларнинг суюқликларидан намланади, киприклар ёрдамида ушланган 
хаво таркибидаги чанг заррачаларини безлар қамраб олади. Шиллиқ қавати 
остида қон томирлар айникса, вена чигаллари яхши ривожланган. Бурун 
бўшлигининг юқори қисмидаги шиллиқ каватда (хидлаш зонаси) хидлаш 
нервларининг охирлари жойлашган. Бурун бўшлиги шиллиқ қавати 
шамоллаб шишадиган бўлса, қон томирлар девори йиртилиб қон оқиши, 
нафас олиш қийинлашади. Одатда бурун бўшлигининг ўрта ва пастки қисми 
нафас олиш бўлаги дейилиб, ундаги чиганоқлар, бурун бўшлиги атрофидаги 
коваклар бурун юзасининг ошириб бурунга кирган ҳавонинг тозаланишини, 
намланишини ва илишини таҳминлайди. Бунга кириш қисми – ноксимон 
тешик олидндан бурун суюклари ва тогайлар билан чегараланиб, бурунни 
хосил қилади. Буруннинг қанот тогайлар бурун қаватларини пастда бурун 
қиррасини ҳосил қилади. Тогайлар тузилган ўрта девор бурун тешигини 
иккига ажратади. 
Буруннинг Эфи–бугри девори шиллик пардасида ҳаво таркибидаги 
турли хил ёт заррачаларнинг 40% гача қисми тутилиб қолади, бунда ўлчами 
50 микрометрдан йирикроқ бўлган нисбатан, йирикроқ бўлган заррачалргина 
тутилиб колади. Бурун шиллиқ пардаси остидаги кават қон томирларига бой 
бўлади ва бу ердаги ҳаво намланади ҳамда исийди. Бурун бўшлиғи кўз ёши– 
бурун йўли орқали кўз косаси билан туташади ва кўз ёши суюқлиги уни доим 
намлаб туради. 
Бурун – ҳалқум пастга давом этиб, ҳиқилдоққа ўтади. У харакатчан 
бириккан тоғайлардан иборат, энг каттаси қалқонсимон тоғай дейилади. 
Унинг юкорисида ҳиқилдок устида қопқоғи ва чўмичсимон тоғайлар, 
қуйироқда узуксимон тоғай етади. Ҳиқиддоқ усти копқоғи овқат ютиш 
пайтида ҳиқилдоққа кириш қисмини бекитиб туради. 
Ҳиқилдоқ трахеяга томон давом этиб, трахея бўйиннинг олдинги юзаси 
бўйлаб ўтади ва бешинчи – олтинчи кўкрак умурткаси сатҳида иккита 
бронхга бўлинади. У парда билан бириккан тоғай ярим ҳалқаларидан иборат. 
Трахея ва бронхлар ички томондан киприкли эрителий билан қопланган, у 
юкорида жойлашган ҳаво ўтказувчи йўлларда кандай функцияни бажарса, 
шундай функцияни бажаради.