Daromadlar tengsizligi: mohiyati, sabablari, o‘lchovi 1 Daromadlar tengsizligi tushunchasi va sabablari 4

1. Daromadlar tengsizligi: mohiyati, sabablari, o‘lchovi

1.1 Daromadlar tengsizligi tushunchasi va sabablari

Nima uchun daromadlar tengsizligi umuman mavjud? Demokratik mamlakatlarda bozor iqtisodiyotining tegishli institutlari tomonidan ta'minlanishi kerak bo'lgan imkoniyatlar tengligi haqida gapirish odatiy holdir. Turli iqtisodchilar bu tengsizlikning ko'plab sabablari va omillarini nomlashadi. Keling, ulardan faqat eng muhimlarini ta'kidlaymiz.

Birinchidan, odamlar tug'ilishdanoq aqliy va jismoniy turli qobiliyatlarga ega. Boshqa narsalar teng bo'lsa (bu asosni yodda tutish kerak), ajoyib jismoniy kuchga ega bo'lgan odam mashhur va yuqori haq to'lanadigan sportchi bo'lish ehtimoli ko'proq.
Ikkinchidan, mulkka, xususan, meros mulkka egalik huquqidagi farqlar. Odamlar qaysi oilada tug'ilishlarini tanlay olmaydilar - irsiy millionerlar yoki oddiy ishchilar. Binobarin, daromad turlaridan biri, ya'ni. mulkdan olingan daromad biz nomlagan sub'ektlar orasida sezilarli darajada farqlanadi.
Uchinchidan, ta'lim darajasidagi farqlar. Bu sababning o'zi ko'p jihatdan birinchi ikkita nomga bog'liq. Boy oilada tug'ilgan bola kambag'al va katta oiladagi bolaga qaraganda ko'proq a'lo ta'lim va shunga mos ravishda yuqori daromad keltiradigan kasbga ega bo'ladi .
To'rtinchidan, teng imkoniyatlar va bir xil boshlang'ich ta'lim darajasi bo'lsa ham, ba'zan "ishchi" deb ataladigan odamlar ko'proq daromad oladilar. Bu odamlar o'z ishlarida yuqori natijalarga erishish uchun uyga ish olib borishga, muayyan kasbiy muammoni hal qilish uchun ish joyida navbatchilik qilishga, yomon sog'lig'iga e'tibor bermaslikka tayyor.
Beshinchidan, omad, tasodif, kutilmagan daromad va boshqalar bilan bog'liq bo'lgan bir guruh sabablar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga xos noaniqlik sharoitida ushbu guruh daromadlarni taqsimlashda ko'plab tengsizlik holatlarini keltirib chiqaradi.
Shunday qilib, hech bo'lmaganda aytib o'tilgan sabablarga ko'ra, iqtisodiy imkoniyatlarning tengligi har doim ham kuzatilmaydi. Kambag'al va boylar hatto eng gullab-yashnagan yuqori rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud.
Aholi jon boshiga yoki ish bilan band bo'lgan kishiga to'g'ri keladigan daromadlardagi farqlar daromadlarni farqlash deb ataladi. Daromadlar tengsizligi barcha iqtisodiy tizimlarga xosdir. Eng katta daromad farqi an'anaviy tizimda kuzatildi. Bu bo'shliq erkin raqobat kapitalizmi davridagidan kattaroq edi. Keyinchalik, zamonaviy bozor iqtisodiyotiga o'tish bilan daromad (va boylik) darajasidagi farqlar sezilarli darajada kamayadi. Maʼmuriy-buyruqbozlikdan bozor tizimiga oʻtishda daromadlar tabaqalanishining oʻsishi aholining bir qismi chirigan eski tuzum sharoitida yashashda davom etishi va shu bilan birga faoliyat yurituvchi ijtimoiy qatlamning vujudga kelishi bilan bogʻliq. bozor iqtisodiyoti qonunlariga ko'ra. Bozor munosabatlariga aholining koʻproq qatlamlari jalb etilishi natijasida tengsizlikning koʻlami qisqaradi.
Daromadlar tabaqalanishini miqdoriy baholash uchun turli ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Daromadlar tengsizligi darajasi Lorenz egri chizig'ida aks ettirilgan (1-rasm), uni qurishda daromadlarning tegishli foiziga ega bo'lgan oilalarning ulushlari (ularning umumiy sonidan%) abscissa o'qi bo'ylab chizilgan va daromad. ko'rib chiqilayotgan oilalarning ulushlari (jami daromadning foizida) ordinata o'qi bo'ylab chizilgan.
Daromadlarni mutlaqo teng taqsimlashning nazariy imkoniyati bissektrisa bilan ifodalanadi, bu oilalarning har qanday foizi daromadning tegishli foizini olishini ko'rsatadi. Bu shuni anglatadiki, agar oilalarning 20,40,60 foizi tegishli ravishda umumiy daromadning 20,40,60 foizini oladigan bo'lsa, unda tegishli nuqtalar bissektrisada joylashgan bo'ladi. Lorenz egri chizig'i aholi va tegishli daromadlarning umumiy taqsimotidir. Natijada, u barcha daromadlarning foiz nisbati va ularning barcha oluvchilar foizini ko'rsatadi. Agar daromadlar teng taqsimlangan bo'lsa, ya'ni. Qabul qiluvchilarning 10% daromadning o'ndan bir qismiga, 50% - yarmiga va boshqalarga ega bo'ladi, keyin bunday taqsimot bir xil taqsimlash chizig'iga o'xshaydi. 
Noto'g'ri taqsimot Lorentz egri chizig'i bilan tavsiflanadi, ya'ni. haqiqiy tarqatish liniyasi, to'g'ri chiziqdan bog'liq bo'lsa, qanchalik uzoq bo'lsa, farqlanish shunchalik katta bo'ladi. Masalan, aholining eng quyi 20 foizi jami daromadning 5 foizini, quyi 40 foizi 15 foizini va hokazo. mutlaq teng taqsimlash chizig'i va Lorenz egri chizig'i orasidagi soyali maydon daromadlar tengsizligi darajasini ko'rsatadi: bu maydon qanchalik katta bo'lsa, daromadlar tengsizligi darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Agar daromadning haqiqiy taqsimoti mutlaqo teng bo'lsa, u holda Lorenz egri chizig'i va bissektrisa mos tushadi. Lorenz egri chizig'idan daromadlarning turli vaqt davrlaridagi yoki turli populyatsiyalar o'rtasida taqsimlanishini solishtirish mumkin. mutlaq teng taqsimlash chizig'i va Lorenz egri chizig'i orasidagi soyali maydon daromadlar tengsizligi darajasini ko'rsatadi: bu maydon qanchalik katta bo'lsa, daromadlar tengsizligi darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Agar daromadning haqiqiy taqsimoti mutlaqo teng bo'lsa, u holda Lorenz egri chizig'i va bissektrisa mos tushadi. 
Lorenz egri chizig'idan daromadlarning turli vaqt davrlaridagi yoki turli populyatsiyalar o'rtasida taqsimlanishini solishtirish mumkin. mutlaq teng taqsimlash chizig'i va Lorenz egri chizig'i orasidagi soyali maydon daromadlar tengsizligi darajasini ko'rsatadi: bu maydon qanchalik katta bo'lsa, daromadlar tengsizligi darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Agar daromadning haqiqiy taqsimoti mutlaqo teng bo'lsa, u holda Lorenz egri chizig'i va bissektrisa mos tushadi. Lorenz egri chizig'idan daromadlarning turli vaqt davrlaridagi yoki turli populyatsiyalar o'rtasida taqsimlanishini solishtirish mumkin.
Daromadlarni differentsiallashtirishning eng ko'p qo'llaniladigan ko'rsatkichlaridan biri bu kvintil (desil) koeffitsienti bo'lib, u eng ko'p maosh oladigan fuqarolarning 20% ​​(10%) o'rtacha daromadi va aholining 20% ​​(10%) o'rtacha daromadlari o'rtasidagi nisbatni ifodalaydi. eng kambag'al.
Jami daromadlarning aholi guruhlari oʻrtasida taqsimlanishini tavsiflash uchun aholi daromadlari kontsentratsiyasi indeksi (Jini koeffitsienti) qoʻllaniladi. Bu koeffitsient qanchalik katta bo'lsa, tengsizlik shunchalik kuchli bo'ladi, ya'ni. daromad bo'yicha jamiyatning qutblanish darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, Jini koeffitsienti 1 ga yaqinroq bo'ladi. jamiyatda daromadlar tenglashtirilganda bu ko'rsatkich nolga intiladi.
Har bir interval guruhining daromadlari hajmi aholi jon boshiga o'rtacha daromad bo'yicha taqsimlanish egri chizig'i asosida daromadlar oralig'ining o'rta qismini ushbu intervaldagi aholi soniga ko'paytirish orqali aniqlanadi.
O’zbekistondagi iqtisodiy o'sish aholika qarshi kurashda yordam bermaydi va kambag'allar va boylar daromadlari o'rtasidagi tafovutni kamaytirishga yordam bermaydi. Bunday xulosa O’zbekiston Fanlar akademiyasi Aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolari institutining O’zbekistondagi aholi muammosiga bag'ishlangan hisobotida keltirildi.
Olimlarning ta'kidlashicha, eng boy va eng kambag'allarning daromadlari o'rtasidagi farq O’zbekistonning barcha mintaqalarida deyarli bir xil, garchi bu mintaqalarning o'zlari turli xil ijtimoiy muammolarga duch kelgan va ulardagi iqtisodiy vaziyat boshqacha.
Shu bilan birga, olimlar kambag'allar va boylar o'rtasidagi "bo'shliq" islohotlar amalga oshirilgani sari kamaymasligi, aksincha ortib borishiga alohida e'tibor berishadi: agar 1991 yilda, Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, u ko'payib bormoqda. 4,5 baravar bo'lsa, hozirga kelib, ekspert hisob-kitoblariga ko'ra, 14-15 baravarga oshgan.
Aholining daromadlari juda katta farq qiladi va “bu oʻzgarishlar aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi hududiy mahsulot (YaHM) darajasi bilan zaif bogʻliq”, deyiladi hisobotda.
“Aholining 30 foizga yaqini yashash minimumidan past maosh oladi”, dedi O’zbekiston Fanlar akademiyasi Aholi ijtimoiy-iqtisodiy muammolari instituti direktori Aleksey Shevyakov.
Mamlakatdagi iqtisodiy o‘sish, asosan, aholining farovon qatlami daromadlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Va hukumat kutganidan farqli o'laroq, bu kambag'al va kam ta'minlangan fuqarolar sonining haqiqiy qisqarishiga olib kelmaydi.
Paradoksal holat yuzaga kelmoqda: kambag'allikning qisqarish sur'ati ham, turmush darajasining o'sish sur'ati ham yalpi hududiy mahsulot (YaHM) o'sish sur'atlari bilan hech qanday statistik jihatdan bog'liq emas.
Va, rivojlangan iqtisodiyoti bo'lgan mamlakatlardan farqli o'laroq, O’zbekistonda ish haqi fondining o'sishi ham ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning yaxshilanganligidan dalolat bermaydi: axir, bu o'sishning aksariyati yuqori va o'rta bo'g'in rahbarlarining ish haqining oshishi bilan bog'liq. , davlat xizmatchilarining ish haqi indeksatsiyasi O’zbekiston aholisining eng kambag'al qismi bo'lsa - ko'pincha narxlarning o'sish sur'atidan orqada qoladi. Ish haqining jami o'sishining 45% ishchilarning eng yuqori 10% ish haqining oshishi hisobiga va 60% dan ortig'i ishchilarning 20% ​​ish haqining oshishi hisobiga amalga oshirildi. Eng kam ish haqiga ega bo'lgan 20% ishchilarning ish haqi o'sishining umumiy ish haqi o'sishiga qo'shgan hissasi 3% dan kam edi.
Rivojlanish markazining yetakchi eksperti Natalya Akindinovaning so‘zlariga ko‘ra, 2009 yilda boy va kambag‘allar daromadlari o‘rtasida jiddiy tafovut mavjud edi. Davlat ijtimoiy to'lovlar va davlat xizmatchilarining ish haqini oshirish orqali kambag'allar va boylar daromadlari o'rtasidagi tafovutni vaqti-vaqti bilan kamaytiradi.
“Bizda tabaqalanmagan iqtisodiyot tufayli daromadlar qutblanishining yuqori darajasi mavjud. Daromadlar cheklangan sohalarda jamlangan, mos ravishda boshqa tarmoqlarda ham daromadlar o‘sishi yaxshi emas”, — dedi Natalya Akindinova.
O’zbekiston Fanlar akademiyasining Aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolari instituti xodimlarining fikricha, qutblanish mulkdan olinadigan daromadlarning o'sishida eng sezilarli bo'ladi.
“Bizning hisob-kitoblarga ko‘ra, 2012-yilda aholining eng yuqori 20 foizining barcha pul daromadlarining 28,5 foizi mulkiy daromadlar va yalpi ichki mahsulotning qariyb 12 foizini tashkil qilgan. O’zbekiston mintaqalarida adolatsiz daromad tengsizligi muammosi shundaki, mintaqaviy elita o'zlarini aholi jon boshiga YaHM va mintaqa aholisining o'rtacha jon boshiga daromadidan bir necha baravar yuqori daromad bilan ta'minlaydi. Qolaversa, viloyat iqtisodiyoti unumdorlik darajasi va shunga mos ravishda viloyat aholisining turmush darajasi o‘rtacha qanchalik past bo‘lsa, bunday qarama-qarshiliklar shunchalik kuchli bo‘ladi”, — deyiladi xabarda.
Iqtisodiy faoliyatning turli natijalari, ish haqi darajasidagi farqlar, erkaklar va ayollar uchun inson kapitalining rentabelligi zamonaviy gender tengsizligining iqtisodiy asoslarini yaratadi. Ammo bundan tashqari, gender tengsizligiga boshqa ijtimoiy va demografik omillar ham ta'sir qiladi. Ayollar uchun kam ish haqi ko'pincha jiddiy muammo sifatida ko'rilmaydi, chunki ko'pchilik ayollar turmush o'rtog'i, boshqa oila a'zolari orqali boshqa manbalardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar va shuning uchun ular kam ish haqi uchun mehnat qilishlari mumkin. kambag'al. Daromadlardagi iqtisodiy tengsizlik, albatta, oila ichidagi qayta taqsimlash tufayli tekislanishi yoki hatto kuchayishi mumkin. Maoshdan tashqari daromad manbalari ham bo'lishi mumkin,
O’zbekiston aholisining jinsi tarkibi katta yoshdagilarda eng kuchli farq qiladi. Erkaklar o'limining yuqoriligi va o'rtacha umr ko'rish davomiyligining pastligi mehnatga layoqatli yoshdan katta ayollar sonining mehnatga layoqatli yoshidan katta bo'lgan erkaklarga qaraganda qariyb 2,2 baravar ko'p bo'lishiga olib keldi. Yoki 60 yoshdan oshgan taqqoslanadigan yosh guruhlarini solishtirsak, ayollar erkaklarnikiga qaraganda deyarli 1,9 baravar ko'p. Shunday qilib, pensionerlarning uchdan ikki qismi ayollardir. Bundan tashqari, 75 yoshdan oshgan eng keksa yosh guruhlarida bu ustunlik yanada kuchliroq - 3-4 marta.
Yolg'iz keksa nafaqaxo'rlarning qashshoqligi, shuningdek, uning namoyon bo'lishining ekstremal shakllari bilan tavsiflanadi, chunki ular pensiyadan boshqa o'tkazmalari yo'qligi, pul ishlash va shaxsiy yordamchi xo'jaligini yuritish uchun jismoniy qobiliyatini yo'qotib, aholining eng muhtoj guruhlari qatoriga kiradi. .
To'liq bo'lmagan oilalar, qaram yukni hisobga olgan holda, kamroq iqtisodiy imkoniyatlarga ega. Garchi oiladagi bolalar soni to'liq oilalarda o'rtacha ko'p bo'lsa-da, aksariyat hollarda bir bolali to'liq bo'lmagan oilalarga qaraganda, lekin to'liq oilalarning yarmida ikkita ota-onaga bitta bola to'g'ri kelishini hisobga olgan holda , to'liq bo'lmagan oilalarda qaramlik yuki kam ta'minlangan aholi guruhlariga kirish uchun qulayroqdir.
Ajralishlarning yuqori darajasi, noqonuniy bolalar sonining ko'payishi, erkaklar o'limining yuqoriligi tufayli bevalik ko'payishi, qayta turmush qurishning kamayishi - bularning barchasi to'liq bo'lmagan oilalar ulushini oshiradi.
Kambag'allik jihatlarini tahlil qilish odatda Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlari yoki RLMS kabi tadqiqot ma'lumotlar bazalari asosida amalga oshiriladi. Ammo mutaxassislar bunday tadqiqotlar ekstremal guruhlarga ta'sir qilmasligini yaxshi bilishadi: eng boy va eng kambag'al. Eng kambag'al, marginal, ijtimoiy tubsizlikni hisobga olmaganda, manzara siljiydi, bu esa adekvat ijtimoiy siyosatni ishlab chiqishga imkon bermaydi.
Uysizlarning aksariyati o'rta ma'lumotga ega, to'liq bo'lmagan o'rta ma'lumotga ega bo'lgan uysizlar ulushining kamayishi kuzatilmoqda. Buning sababi, 1990-yillarda uysizlarning to'ldirilishi asosan sobiq mahkumlar hisobidan emas, balki ko'chmas mulk bilan bog'liq bitimlar natijasida uylaridan ayrilganlar hisobidan ham sodir bo'lgan. Kasbiy va malaka tarkibiga ko'ra, bular asosan ishchilar (80%).
Uysizlarning yashash manbalari: - 59% oddiy va vaqtinchalik daromadga ega; - do'stlar va qarindoshlarning puliga yashash 20%; - sadaqa so'rash 14%; - pensiya va/yoki nafaqa olish 11%; - shishalarni yig'ish 7%; Faqat 4% doimiy ish joyiga ega. Eng qiyin vaziyat 50 va undan katta yoshdagilar uchun: 11% daromadga ega bo'lmagan, 31% tilanchilik qilishga majbur bo'lgan.
Doimiy ish joyiga ega boʻlganlar ulushining pastligi korxonalar (muassasa, tashkilotlarda) yashash joyi boʻyicha propiskasi boʻlmagan, uy-joyidan mahrum boʻlgan va shu joydagi propiskasi boʻlmagan shaxslarni amalda ishga qabul qilmayotgani bilan izohlanadi. yashash joyi ishdan bo'shatilgan.
Ko'cha bolalari ham aholining chekka qatlamlariga tegishli. Ular har doim ham uysiz emas, lekin turli holatlar tufayli ularning turmush tarzi asosan ko'cha bilan bog'liq.