Дарё ҳавзасидан ялпи буғланишни ҳамда унинг ташкил этувчиларини миқдорий баҳолаш Ишнинг мақсади

Мутлақ (абсолют) намлик деб 1 м³ ҳавода мавжуд бўлган грамм ҳисобидаги сув буғларига айтилади. Мутлақ намликни сув буғларининг эластиклиги сифатида мб да ҳам ифодалаш мумкин. Унинг қиймати метеорологик станцияларда қурилма баландлиги-2 метрда ўлчанади ва шунинг учун е₂₀₀ кўринишида белгиланади.
Тўйинган сув буғларининг эластиклиги(е₀) метеоро­логик станцияда қайд этилган ҳаво температураси бўйича махсус жадвалдан аниқланади(2.2-жадвал).
Қор ва музликлар юзасидан буғланиш жараёнида қаттиқ ҳолатдаги сув молекулалари тўғридан-тўғри газ ҳолатига ўтади. Бу жараён возгонка деб аталади.
Сув буғларининг қор қоплами ва музликлар юзасида конденсацияланиши сублимация дейилади.
Буғланиш бевосита сув юзасидан ва ер сирти-қуруқликдан бўлиши мумкин. Улар миқдори ва жадаллиги жиҳатидан кескин фарқ қилади.
Ер сирти-қуруқликдан бўладиган ялпи буғланиш қуйидагилардан ташкил топади:
1) тупроқдан буғланиш;
2) ўсимликлар орқали буғланиш-транспирация;
3) ўсимлик қоплами танасида ушлаб қолинган ёғинлар ҳисобига буғланиш.
Буғланиш миқдори қуйидаги усуллар билан аниқланади:
1) буғлатгичлар усули;
2) сув баланси усули;
3) турбулент диффузия усули;
4) иссиқлик баланси усули.
Буғланиш миқдорини аниқлашнинг юқорида қайд этилган усулларининг қўлланиш соҳалари, уларда фойдаланиладиган қурилмалар-сув ва тупроқ буғлатгичларини ишлатиш тартиби, уларнинг афзалликлари ёки камчиликлари дарсликлар[3,4,7] ва қўлланмалар[9,15]да кенг ёритилган.
Cув юзасидан бўладиган буғланишни Б.К.Давидов, С.Н.Крицкий, М.Ф.Менкел, К.И.Россинский, Б.Д.Зайков ва бошқалар ўрганганлар. Бу масала билан Ўрта Осиёда А.М.Никитин, Н.Е.Горелкин, В.Н.Рейзвих каби олимлар шуғулланганлар.
Буғланишнинг ҳар қандай тури каби, сув юзасидан бўладиган буғланиш ҳам энг аввало нам етишмаслиги-d ва шамолнинг тезлиги(u)га боғлиқдир. Сув юзасидан бўладиган буғланишни ҳисоблаш учун олимлар томонидан қуйидаги ифодалар таклиф этилган:
1) Б.К.Давидов ифодалари:
а) унча катта бўлмаган сув омборлари юзасидан бўладиган ойлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси:

бу ерда: -ўртача ойлик намлик етишмаслиги, -ўртача ойлик шамол тезлиги.

б) юқоридаги ифоданинг соддалаштирилган кўриниши:

Юқоридаги ҳар икки ифоданинг фарқи 4-10 фоизни ташкил этади.

в) йирик сув ҳавзалари(Каспий денгизи, Орол денгизи, Севан кўли) юзасидан бўладиган кунлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси:





2) С.Н.Крицкий, М.Ф.Менкел ва К.И.Россинскийлар таклиф этган ойлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси:

бу ерда: е₀-тўйинган сув буғлари эластиклиги бўлиб, сув юзаси температураси бўйича аниқланади; е₂₀₀-ҳавода 2 метр баландликда мавжуд бўлган сув буғлари эластиклиги бўлиб, сув ҳавзасига яқин жойлашган метеостанция маълумотлари бўйича аниқланади; ₉₀₀-метеостанцияда 9 метр баландликда кузатилган шамол тезлиги.

3) Б.Д.Зайков ифодаси:

бу ерда: Z-ойлик буғланиш миқдори; n-ойдаги кунлар сони; е₀- тўйинган сув буғлари эластиклигининг ўртача ойлик қиймати, сув юзаси температураси бўйича мб да аниқланади; е₂₀₀-ҳавода 2 метр баландликда мавжуд бўлган сув буғлари эластиклиги(мутлақ намлик) бўлиб, мб да ўлчанади; ₂₀₀-метеостанцияда 2 метр баландликда кузатилган шамолнинг ўртача тезлиги.