Дарё ҳавзасидан ялпи буғланишни ҳамда унинг ташкил этувчиларини миқдорий баҳолаш Ишнинг мақсади

2-амалий машғулот


Дарё ҳавзасидан ялпи буғланишни ҳамда унинг ташкил этувчиларини миқдорий баҳолаш


Ишнинг мақсади

Ушбу амалий машғулотнинг мақсади талабаларни дарё ҳавзасидан бўладиган ялпи буғланишни ҳамда унинг асосий ташкил этувчиларидан бири-сув ҳавзалари (кўллар, сув омборлари, дарёлар) юзасидан бўладиган қисмини ҳисоблаш усуллари билан таништиришдир.

Ишнинг назарий асослари
Таянч атамалар ва иборалар: буғланиш, диффузион буғланиш, конвекцион буғланиш, абсолют намлик, намлик етишмаслиги, возгонка, сублимация, ялпи буғланиш, транспирация, буғланишни аниқлаш усуллари, буғлатгичлар усули, сув баланси усули, турбулент диффузия усули, иссиқлик баланси усули, тупроқ буғлатгичлари, сув юзасидан буғланиш, қор қопламидан буғланиш, қуруқликдан буғланиш.


Буғланиш-сув баланси тенгламасининг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Дунёдаги энг йирик кўллар-Каспий денгизи, Орол денгизи ва бошқа берк сув ҳавзаларида уларга келиб қўшиладиган деярли барча сувлар фақат буғланишга сарфланади. Буғланиш сув омборларида ҳам баланснинг катта қисмини ташкил этади. Масалан, Ўрта Осиёнинг текислик ҳудудидаги сув омборларида буғланиш қатлами 1200-1600 мм ни ташкил этади.
Буғланишнинг моҳияти шундан иборатки, суюқ ёки қаттиқ ҳолатдаги сув газ(буғ) ҳолатига ўтади. Буғланиш жадаллиги буғланувчи юзанинг ҳароратига боғлиқ. Температура қанча катта бўлса, сув молекулалари шунча тез ҳаракат қилиб, ўзаро молекуляр тортишиш кучини енгади ва атмосферага ўтади. Шу тарзда буғланган сув молекулаларининг бир қисми баландликка кўтарилиш жараёнида тўйиниш нуқтасига етиб, ўзаро бирлашади ва оғирлик кучи таъсирида ер сиртига тушади. Бу жараён конденсация дейилади.
Сув молекулалари атмосферага ўтгач, гравитацион кучлар таъсирида юқорига кўтарила бошлайди. Уларнинг ўрнини эса сув юзасидан янги ажралган молекулалар эгаллайди. Бу жараён диффузион буғланиш дейилади.
Агар буғланувчи юзага яқин баландликда маълум омиллар(шамол, температура фарқи) таъсирида юзага келган кўтарилувчи ёки пасаювчи ҳаво оқимлари мавжуд бўлса, буғланиш жадаллашади. Бу жараён конвекцион буғланиш дейилади.
Буғланиш жадаллиги намлик етишмаслигига боғлиқ. Намлик етишмаслиги(d) берилган температурада ҳавода мавжуд бўлган сув буғларининг миқдори-мутлақ намлик(е₂₀₀) билан шу температурада тўйинган сув буғлари(е₀) фарқи сифатида аниқланади:

d = е₀- е₂₀₀ .