Д. Т. Абдукаримов

Навларнинг ѐмонлашиб бориш сабаблари. 
Яхши синчиклаб 
ўтказилган селекция натижасида яратилган нав ўзининг ирсий белги ва 
хусусиятларини, сифат кўрсаткичларини кўп йиллар бўғинлар наслида 
сақлаб қолади. Аммо ишлаб чиқариш шароитида кўпайтириш жараѐнида навга 
хос хўжалик биологик кўрсаткичлар аста-секин пасаяди ва нав ѐмонлашади. 
Навнинг ѐмонлашиш-бузилиш сабаблари қуйидагилар: 
1. Механик ифлосланиш ва бошқа навлар (шакллар) билан чангланиш 
(биологик ифлосланиш); 
2. Белгилар бўйича ажралиш (ўзгариш); 
3. Касалланган ва ҳашаротлар билан зарарланган ўсимликларнинг 
кўпайиши; 
4. Мутация ходисасининг рўй бериши. 
Механик ифлосланиш.
Навнинг уруғига бошқа нав ѐки экинларнинг 
уруғи тасодифий аралашиб қолиши механик ифлосланиш дейилади. Бу 
хилдаги ифлосланиш нав бузилишининг асосий ва жиддий сабаблардан 
бўлиб, нав тозалигининг пасайиб кетишига сабаб бўлади. 
Академик П.И.Лисициннинг айтишича, навнинг ифлосланиши унинг 
ҳам биологик, ҳам ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан ўлимини билдиради. 
Механик ифлосланиш бошқа ўсимлик турлари ва навлар билан 
ифлосланишдан иборат. Механик ифлосланишни ўрганишда аралашманинг 
муайян шароитда биологик мослашганлиги, кўпайиш коэффициенти, ѐнма ѐн 
ўсганда улар ўртасида содир бўладиган ўзаро муносабатлар ҳисобга олиниши 
зарур. 
Механик ифлосланишлар ўтмишдош экинни ҳисобга олмаслик, 
уруғни сақлаш, ташиш ва экиш жараѐнида содир бўлади. 
Ишлаб чиқариш шароитида уруғлик майдонларида бошқа тур ва 
туркумларнинг (масалан, кузги буғдойга жавдарнинг, юмшоқ буғдойга қаттиқ 
буғдойнинг, сулига арпанинг) аралашиб қолиши хавфлидир. Буларнинг 
айримлари биологик 
жиҳатдан 
анча 
чидамли 
бўлиб, 
кўпайиш 
коэффициенти каттадир. Уларнинг миқдори қисқа муддатда тез ортади. 
Донни саралаганда бегона уруғларнинг ҳаммасини ажратиб олиш қийин. 
Натижада доннинг технологик сифати ҳам ѐмонлашади. 
Асосий нав экин майдонларида нав ва тур аралашмаларининг ўсиши ва 
ривожланишини кузатиш натижасида уларда битта умумий муҳим 
хусусият борлиги аниқланган; деярли ҳамма аралашмалар (бошқа экин 
хиллари, тур хиллари ѐки навлар) одатда эртароқ пишадиган ва баланд бўйли 

---

215 
бўлади. Улар асосий экинга нисбатан тезроқ ўсади ва ривожланади. Бу ҳолат 
кузги буғдойни-жавдар билан, қаттиқ буғдойни юмшоқ буғдой билан, баҳори 
буғдойни ўртапишар ва кечпишар навларини арпанинг ва тариқнинг-
эртапишар ва баландроқ бўйли тур хиллари ва навлари билан ифлосланишда 
кузатилади. 
Кузги буғдой жавдар билан дастлабки ифлосланиш даврида жавдар 
ўсимликлар сони кам бўлганда, уларнинг тез ўсиши натижасида, улар юқори 
ярусга (баландроққа) чиқиб, ҳеч қандай тўсқинликка учрамай, нормал ҳосил 
қилади. Кейинги йилларда экинда жавдар ўсимликларининг сони кўпайиб 
бориши билан улар кузги буғдой ўсимликларини ўсишига тўсқинлик қилиб 
уларни сиқиб чиқарди.