Д. Т. Абдукаримов

Бошланғич материал. 
Тамаки селекциясида бошлагич материал 
сифатида ВИРнинг жаҳон коллекцияси, маҳаллий ва селекцион навлар, дурагай 
популяциялари, 
эксперементал 
полиплоидлар, 
сунъий 
мутациялардан 
фойдаланилади.
Тамакининг маҳаллий ва четдан келтирилган навларининг қимматли 
манбаларидан фойдаланиш учун ВИТИМ да (Бутун Россия тамаки ва мазорка 
ИТИ) тамаки ва махорканинг 5200 намунадан иборат коллекцияси ташкил 
қилиниб, у коллекцияни чуқур ва ҳар томонлама ўрганиш натижасида Е.Н. 
Писарева томонидан селекцияда фойдаланиш учун қимматли белги ва 
хусусиятли қатор навлари ва шакллари яратилади. 
Тамаки селекциясида қимматли бошланғич материал бўлиб, ѐввойи 
турлар ҳисобланади, чунки Никотиана туркумининг таркибидаги турларда 
тарқоқ ҳолда керакли бўлган қимматли белги ва хусусиятлари мавжуд ва 
уларни маданий турларга – навларга ўтказишга кўп вақтлардан бери катта 
аҳамият берилмоқда.
Никотиана туркумининг турлари ичида айниқса касалликларга 
чидамлилик иммунитети бўлганлиги мўхимдир (қора илдиз чириш, оқ 
пестрица, тамаки мозаикаси, ун шудринг касаллиги ва бошқалар). Кимѐвий 
таркибининг хусусиятлари (никотин, норникотин, анабазин ва бошқалар), 
вегетатив массасини кўчли бўлиб ўсиши, барг массаси тез фўрсатда тўпланиши 
ва бошқалар. 
Н. глютиноза туридан тамаки мозаикасига (М.Ф. Терновский, Холмс 
1938) чидамлилиги; 
Н. Гебнеи
туридан қора илдиз чиришига ва сохта ун 
шудрингга ўта чидамлилиги (Е.Е. Кейтон, 1953 В.Н.Космодемьянский. М.Ф. 
Терновский 1968; Н. плюбагинифолия туридан бактериал рябухага ва қора 
куйиш Е.Е. Клейтон, 1947) га чидамлилиги ўтказилган. Бундан ташқари Н. 
лингрифлора иштироқида ҳосил қилинган дурагайлар уруғ кўчатларининг 
кўчли ўсиши ва таркибида кам никотин сақлаш хусусиятидир. 
Никотиана туркумининг ѐввойи турлари амалда тамакини яхшилашда 
фойдаланишидан ташқари, турли йўналишда ўрганилади: қора илдиз чиришига, 
бодарининг мозаикаси, нематодага, сохта ун шудринг касаллиги, фотофторага 
ва бактериал рябўхага, столбўрга, тамаки мазаикасига, шафтоли битига ва 
бошқаларга чидамлилиги, мўхим биологик хусусиятларни аниқлаш, кимѐвий 
таркибини ўрганиш ва бошқалар. Никотина туркумининг турларииннг 
биологияси ва уларнинг қимматли хусусиятли холи жуда кам ўрганилган ва 
селекция жараѐнида улар кам фойдаланилган. Шунинг учун охирги йиллари 
ВИТИМ олимлари томонидан тамакининг ѐввойи турларининг кўйидаги 
қимматли 
хўжалик 
белгилари 
ўрганилмоқда. 
Вегетация 
даврининг 
давомийлиги, барг массасининг маҳсулдорлиги, поясининг узунасига 
ўсувчанлиги ва барг массасини тўпланиши, Никотиананинг ѐввойи турлари 
эркак ва ўргочи гаметофитларнинг ҳаѐтчанлиги, қора илдиз чиришига 
чидамлилигини синаш, шохланўвчан шўмгўя билан зарарланишига ѐввойи 

---

201 
турларнинг реакцияси, ѐввойи турллари ашѐсининг кимѐвий тавсифи, ашѐнинг 
дегустацион баҳоланиши ва бошқалар. 
Хар томонлама ўрганилиши натижасида вегетация даврининг 
давомийлигига қараб Никотиана туркумининг турлари кўйидаги гуруҳларга 
бўлинади: 
1.Тезпишар – Н. каникўлята ва бошқалар ҳаммаси 30 тур. 
2. Ўрта тезпишар – Н. сильвестрис ва бошқалар ҳаммаси 4 тур. 
3. Кечпишар – Н. отофора ва бошқалар ҳаммаси 6 тур. (Асосан қисқа 
кунлилар). 
Н.табакум тури (Трапезонд 93 саноат нави) – ўрта пишар гуруҳга киради, 
аммо турли навларнинг учинчи гуруҳга кирадиган шакллари ҳам мавжуд. 
Кечпишар ва ўрта кечпишар (қисқа кунли).