Д. Т. Абдукаримов

Уруғчилик тизими деб,
Давлат режаларига мувофиқ барча экин 
майдонларини бир ѐки бир қанча экинларнинг аъло сифатли уруғликлари билан 
таъминлб турадиган, бир-бири билан ўзаро боғланган ишлаб чиқариш 
тармоқларининг йиғиндисига (мажмуасига) айтилади. Уруғчилик тизимида 
уруғликларнинг нав ва экиш сифати (экинбоплик хусусиятлари) устидан 
назорат таъминланади. Уруғлик тайѐрлаш, барча хўжаликларни навдор 
уруғликлар билан таъминлаш ҳам уруғчиликнинг вазифасига киради. 
Уруғчилик тизими 16 – жадвалда кўрсатилган.

---

211 
Уруғчилик тизими
навдор уруғлар етиштиришни ташкил этади, 
уруғлик схемаси
эса нав ва ҳосилдорлик сифатлари юқори бўлган уруғлар 
етиштиришни таъминлайдиган йўлларни (усулларни) белгилаб беради.
Уруғчилик схемаси
деб муайян тартибда танлаш ва кўпайтириш билан 
навни янгилаб
туришга қаратилагн ўзаро боғланган питомниклар ва 
уруғчилик экинзорларининг йиғиндисига айтилади. 
Битта уруғчилик тизимида уруғлик схемаси турли тартибда олиб борилиши 
мумкин. 
16- жадвал 
Уруғчилик тизимининг асосий тармоқлари ва уларнинг вазифалари 
№ 
Асосий 
трмоқларнинг 
номлари 
Уларнинг вазифалари 
1 
Селекция 
Илмий – тадқиқот селекция муассасаларида 
дала экинларининг янги навларини яратиш. 
2 
Навсинаш ва навларни 
районлаштириш (Давлат 
реестирига киритиш) 
Дала экинларини синаш Республика Давлат 
комиссиясининг 
навсинаш 
далаларида 
(навсинаш станциялари, шахобчаларида) янги 
нав ва дурагайларга ҳар томонлама баҳо 
бериш, 
улар 
экилиши 
лозим 
бўлган 
худудларни (вилоятларни) белгилаш. 
3 
Уруғчилик 
Янги ҳамда районлаштирилган нав ва 
дурагайлар уруғини уларнинг нав ва 
маҳсулдорлик сифатларини сақлаб қолган 
ҳолда оммавий кўпайтириш. Илмий-тадқиқот 
муассасаларида элита нав ва 1-репродукция, 
ихтисослаштирилган уруғлик хўжаликларида, 
ширкат, фермер хўжаликлар далаларида 
кейинги 
репродукция 
уруғликларини 
етиштириш
4 
Навдор 
уруғликлар 
тайѐрлаш 
Уруғчилик хўжаликларида ва тайѐрлов 
ташкилотларда навли уруғликлар тайѐрлаш, 
уларни сақаш ва сотиш. Талаб қилинган 
миқдорда 
эхтиѐт 
ва 
ўткинчи 
уруғ 
жамғармаларини барпо этиш. 
5 
Нав ва уруғ назоарти 
Барча уруғчилик хўжаликлари нав ва уруғ 
назорати 
инспекциялари, 
экинларни 
сифатини сертификатлаш ва назоарт қилиш 
маркази “Ўздавуруғназорат”, “ЎЗбекистон”, 
“Сифат 
маркази” 
томонидан 
олиб 
бориладиган, 
етиштирилган 
ҳамма 
уруғликларнинг 
навдорлик 
ва 
экишга 
яроқлик сифатларини текшириш. 
Уруғчилик системаси (тизими) да асосий тадбирлардан нав алмаштириш 
ва нав янгилаш ҳисобланади.

---

212 
Нав алмаштириш деб, бирор экиннинг фойдаланиб келинаѐтган эски 
навларини серҳосил ва маҳсулотнинг сифатлари анча яхши бўлган, янги 
районлаштирилагн 
(Давлат 
реестирига 
киритилган) 
навлар 
билан 
алмаштиришга айтилади. Нав алмаштириш уруғчиликдаги муҳим тадбирлардан 
бири бўлиб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда 
катта аҳамиятга эга. Нав алмаштириш Ўзбекистон Республикаси қишлоқ 
хўжалик экинлари навларини синаш Давлат комиссияси қарори билан янги 
навларни Давлат навсинашнинг натижаларига мувофиқ ўтказилади.
Ҳар бир нав алмаштириш у ѐки бу экинни яхшиланишида, сифат 
жихатидан янги босқич, анча юқори даража ҳисобланади. Янги нав ишлаб 
чиқаришга жорий этилиши билан экиннинг ҳосилдорлиги сезиларли даражада 
кўтарилади. 
Нав алмаштиришнинг самарадорлиги пахтачиликда яққол кўзга ташланади. 
Ҳар қайси нав алмаштиришда олдингисига қараганда навларнинг тезпишарлиги 
яхшиланади, вилтга чидамлиги 5-15 % га, йрим худудларда 20 % га оширилди, 
ҳосилдорлиги кўтарилди, толанинг технологик хусусиятлари, механизация 
билан ишлаш ва машина теримига мослашуви ва яхшиланади, тола чиқими 
кўпая боради. А.Эгамбердиев, Ш.Ибрагимов ва А.Амонтурдиевларнинг (2009) 
маълумотларига кўра янги навларнинг жорий этилиши натижасида пахта 
ҳосилдорлиги 1914 йилдагига қараганда ўрта ҳисобда 30-35 фоизга, кўсакдаги 
пахта вазни 4,5 дан 7,2 г гача, тола чиқими 23-30 дан 38 фоизга, тола узунлиги 
26-28 мм дан 31-35 мм га ошди. 
Ғўзанинг биринчи нав алмашуви 1922-1931 йй, иккинчи 1932-1941 йй, 
учинчи 1942-1946 йй, тўртинчи 1947-1970 йй, бешинчи 1971-1981 йй, олтинчи 
1982 йилдан бошланди ва ҳозирги кунгача саккизта нав алмаштириш 
ўтказилган. 1937-1992 йиллар давомида буғдой бўйича 7 марта нав 
алмаштирилди (Х.Неъматов, 2010).