Д. Т. Абдукаримов

Муҳокама учун саволлар 
1.
Тариқ экини нима мақсадда экилади? 
2.
Тариқнинг келиб чиқиши маркази қаерда? 
3.
Тариқ қайси мамлакатларда экилади? 
4.
Ўзбекистонда тариқ нима мақсадда ва қандай фойдаланилади?
5.
Тариқнинг қурғоқчиликка, касалликларга, иссиқликка чидамлилиги 
қандай? 
6.
Оддий тариқнинг қайси кенжа турлари бор? 
7.
Тариқнинг классификацияси нимага асосланган? 
8.
Озиқ – овкат учун етиштириладиган тариқ навлари олдида қандай 
талаблар қўйилади? 
9.
Тариқ селекциясида кўп тарқалган чатиштириш хиллари? 
10.
Тариқ селекциясида қўлланиладиган усуллар? 
11.
Тариқ селекциясининг асосий йўналишлари? 
12.
Тариқ селекциясида сунъий мутагенездан, гетерозисдан фойдаланиш? 
13.
Селекция ютуқлари ва Ўзбекистонда тариқнинг районлаштирилган, 
Давлат реестрига киритилган навлари? 
 
 
1.11. ҚАНД ВА ЕМ-ХАШАК ЛАВЛАГИ СЕЛЕКЦИЯСИ 
 
Лавлаги (қанд, ярим қанд, ҳашаки ва барглили, хўраки лавлаги) илдиз 
мевали ўсимликлар қаторига киради. Лавлагидан ташқари илдизмевалиларга 
сабзи, турп, шолғом, редиска, брюква ва бошқа ўсимликлар киради. Бу 
ўсимликлар таркибида енгил ҳазм бўладиган оқсил, углеводлар ва витаминлар 
бор. Илдизмевалилар қанд ишлаб чиқаришда, ҳар хил шаклда истеъмол қилиш 
ва чорва моллари учун озуқа сифатида катта аҳамиятга эгадир. Уларнинг 
барглари таркибида кўп миқдорда А витамини сақланади. Қанд лавлагининг 
барги умумий ҳосилнинг 35–50 % ни ташкил қилади. Гектарига 100–150 ц кўк 
озиқа барги (26 – 27 ц/га қуруқ модда) ҳосил қилади. 100 кг кўк баргида 18–20 
озиқа бирлиги мавжуд.
Илдиз мевалилар ичида қанд лавлаги саноатда шакар олиш мақсадида энг 
муҳим техник экинлардан ҳисобланади. Ҳашаки лавлаги эса чорва моллари, 
айниқса қорамоллар учун озиқа сифатида катта аҳамиятга эга. Унинг илдиз 
мевасининг таркибида 9–12 % қуруқ модда ва 9–13 % қанд мавжуд. Ҳашаки 
лавлагининг айрим навлари ва дурагайлари гектаридан 100 тоннагача ҳосил 
беради. Бу экин сутли чорва моллари бор жойларнинг деярли ҳамма 
туманларида экилади. Қанд лавлагининг илдиз меваси таркибида 17–24 % қанд 
бўлиши мумкин. Заводларда қанд ишлаб чиқариш жараѐнида тўлта, жом ва 
бошқа чиқиндилар қолади. Тўлтасининг таркибида 15 % азотсиз экстрактив 
маддалар, 60 % яқин қанд, 18–19 % кул моддаси бўлади. Тўлтасидан спирт, 

---

156 
глицерин олинади. Жомнинг таркибида 15 % қуруқ модда, шу жумладан 10 % 
АЭМ, 3 % тўқима 0,7 % кул, 0,1 % мой ва 1,2 % оқсил мавжуд.
Жом чорва моллари учун яхши озиқа бўлиб унинг 100 кг да 80 озиқа 
бирлиги бор. Қанд ишлаб чиқаришдан қолган чиқинди (дефекцион) ўғит 
сифатида фойдаланилади. Қанд лавлаги илдизмевасининг тўйимлилиги ҳашаки 
лавлагига нисбатан 2,0–2,5 марта юқори.
Қанд лавлаги ўзига хос хусусиятли экин, олимларнинг айтишича бу экинга 
ҳеч қандай бошқа ўсимлик фотосинтезининг биологик маҳсулдорлиги бўйича 
тенг келолмайди. Таққослаш учун кузги арпа экини вегетация даврида 14 т 
гача, кузги буғдой 16 т гача, маккажўҳори 26 т гача қуруқ модда шакллантирса, 
қанд лавлаги 28 т гача қуруқ мода тўплайди. Агар қуруқ модда эмас балки 
қабул қилинган кўрсаткичлардан фойдаланилса у 95–105 тоннани ташкил 
қилади. Афсуски қанд лавлагининг бундай кучли салоҳиятидан тўлиғича 
фойдаланилмайди. Украинада унинг ҳосилдорлиги атиги 25–30 тоннани 
ташкил қилади.