D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova

3.5. MULKDAN ENG YAXSHI VA ENG SAMARALI 
FOYDALANISH BILAN BOG‘LIQ TAMOYILLAR
Ko‘chmas mulk qiymatini baholash tamoyillari to‘rtinchi 
guruhining muhim mezonlari bo‘lib uning qiymatining bozor 
konyunkturasining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy kuchlar ta’siri 
ostida o‘zgarishidan kelib chiqib o‘zgarishi hisoblanadi.
Shubhasiz, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy kuchlar bozor 
konyunkturasi va narx-navo darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Korxona 
qiymati o‘zgaradi. Binobarin, korxona qiymatini baholash ma’lum 
bir sanada amalga oshirilishi kerak. Qiymat o‘zgarishi tamoyilining 
mohiyati ana shundan iborat. Shuning uchun mazkur ko‘chmas 
mulkdan foydalanishning ehtimoliy usullarini ko‘rib chiqish uchun 
bozor muhitining shart-sharoitlaridan kelib chiqish zarur. Agar 
ko‘chmas mulkni ikki va undan ortiq mulkiy huquqlarga taqsimlash 
mumkin bo‘lsa, iqtisodiy taqsimot yuzaga keladi, buning natijasida 
obyektning umumiy qiymati ortadi. Iqtisodiy taqsimot tamoyili 
shuni bildiradiki, mulkiy huquqlarni obyektning umumiy qiymatini 
oshiradigan tarzda taqsimlash va birlashtirish lozim.
Bunday tahlilning natijasi bo‘lib mulkdan eng yaxshi va eng 
samarali foydalanish hisoblanadi, boshqacha aytganda, mulkdan 
foydalanishning yo‘nalishini aniqlash yuridik va texnik jihatdan 
amalga oshirilajak va mulkdorga baholanayotgan mulkning eng 

---

61
yuqori qiymatini ta’minlaydi. Eng yaxshi va eng samarali foydalanish 
tamoyili ana shundan iborat. Mazkur tamoyil, agar baholash katta 
tarkiblash maqsadida amalga oshirilayotgan bo‘lsa, qo‘llaniladi. 
Agar baholashning maqsadi amaldagi mulkiy majmuaning qiymatini 
ehtimoliy o‘zgarishlarni hisobga olmagan holda aniqlashdan iborat 
bo‘lsa, u holda ushbu tamoyil qo‘llanilmaydi.
O‘zbekiston sharoitida mulkni baholash jarayonida mulkning 
ko‘p jihatlariga ahamiyat berilishi kerak, avvalambor, qonunda 
ko‘rsatilgan me’yorlardan chiqib ketmayotganligini, baholovchi 
tashkilot tomonidan to‘g‘ri faktlar va baholanayotgan obyektga 
nisbatan real qiymatini keltirib chiqarishda odilona tamoyil asosida 
narx berilayotganligiga ahamiyat berilishi kerak.
Ko‘chmas mulk qiymatini baholashga ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
tabiiy va boshqa omillar doimo ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy omillar, asosan aholining xususiyatlari bilan namoyon 
etilgan.  Ularga  demografik  tarkib,  nikohdan  o‘tish  va  ajrashishlar 
darajasi, oilalardagi bolalarning o‘rtacha soni, aholining yosh 
guruhlari bo‘yicha taqsimlanishi va h.k.lar kiradi. Bularning barchasi 
mol-mulkka bo‘lgan potensial talab va uning tarkibidan dalolat beradi.
Ko‘chmas mulkning qiymatini baholashni belgilab beruvchi 
asosiy iqtisodiy omillar quyidagilardan iborat:
– talab;
– baholanayotgan ko‘chmas mulkning hozirgi va bo‘lajak 
foydasi;
– ana shunday ko‘chmas mulkni barpo etish xarajatlari;
– ana shunday ko‘chmas mulkka bo‘lgan talab va taklifning 
o‘zaro nisbati;
– ko‘chmas mulkdan daromadlar olish xatari;
– ko‘chmas mulkni nazorat qilish darajasi va uning likvidlilik 
darajasi.
Asosiy siyosiy omillar ko‘chmas mulkning qiymatini baho-
lashga katta ta’sir ko‘rsatuvchi va ba’zan ayrim mintaqalarda talab 
va taklifning o‘zaro nisbati kabi mavjud iqtisodiy sharoitlarga 

---

62
egalik qilishga qodir bo‘lgan barcha darajalarda ko‘chmas mulk 
qiymatining davlat tomonidan tartibga solinishini o‘z ichiga oladi. 
Davlat tomonidan tartibga solish sohasiga quyidagilar kiradi:
– ko‘chmas mulk aylanmasi va yerdan foydalanish usullarining 
chegaralanishi, qurilishdagi me’yorlar;
– kommunal xizmatlar, yong‘indan saqlash va tartibni saqlash, 
chiqindilarni yig‘ish va jamoat transporti;
– soliq siyosati;
– ko‘chmas mulkning qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi maxsus 
huquqiy me’yorlar. Tabiiy omillarning ta’siri ham tabiiy, ham sun’iy 
shart-sharoitlar, ya’ni hududning iqlim sharoitlari (yog‘ingarchilik, 
harorat,  namlik),  topografiya,  tuproqning  xususiyati,  zaharli 
elementlar, qurilishni davom ettirish yo‘lidagi tabiiy to‘siqlar, 
baholanayotgan mol-mulk joylashgan hududning toshqinlar, 
qurg‘oqchilik, dovullar, quyunlar, zilzilalar va o‘pirilishlarga tez-tez 
uchrashi nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi.
Mulkni baholashning asosiy tamoyillari.
Foydalilik tamoyili shundan iboratki, mulk mulkdorning 
ehtiyojini qondirishga qanchalik ko‘p qodir (ishlatish davomiyligi) 
bo‘lsa, uning qiymati shunchalik yuqori bo‘ladi.
Xaridor har doim ham bir xildagi mol-mulk bilan chegaralanmaydi. 
Shuning uchun mulk qiymatini baholashning yana bir metodologik 
tamoyilini ajratish mumkin – bu o‘rin bosish tamoyili. U quyidagi 
tarzda aniqlanadi: mulkning eng yuqori qiymati xuddi shunday 
foyda beradigan boshqa mulk xarid qilinishi mumkin bo‘lgan eng 
kam narx bilan aniqlanadi.
Foydalilik tamoyilidan baholashning yana bir tamoyili kelib 
chiqadi – kutish yoki oldindan ko‘rish tamoyili.