D. Q. Usmanova buxgalteriya

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Moliyaviy hisobotning mazmuni qachon tasdiqlandi va o‘zgarishlar nimadan iborat?
   
2. 
   Hisobot tuzishdan oldin qanday hisob ishlari bajariladi?
   
3. 
   Jumal-order maMumotlarini Bosh daftarga yozish tartibi qanday?
   
4. 
   Balans axborotlarining xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishdagi roli.
   
5. 
   Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobotning 4 va 5-ustunlarida nimalar aks ettiriladi?
   
6. 
   Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobotning 11 va 12-ustunlarining summalari qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy vositalari tarkibiga nimalar kiradi?
   
8. 
   Pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotdan foydalanish qanday imkoniyatlami beradi?
   
9. 
   CHet el valyutasidagi pul mablagiarining harakati to‘g‘risida qanday maiumotlar keltirilgan?
   
10. 
    Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobotga asosan quyidagilar qanday topiladi: bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda; bir aksiyaning balans qiymati; aksiyaning daromadliligi.
    

346

14- Mavzu. BOSHQARUV HISOBINI TASHKIL ETISH

Reja

1. 
   Boshqaruv hisobining predmeti va usullari
   
2. 
   Boshqaruv hisobini tashkil qilishning avtonom va integrallashgan usullari
   
3. 
   Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo‘jalik muomalalarini qayd qilish
   
4. 
   Xarajatlarni hisobga olish va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish tizimini turkumlash
   

1. 
   Boshqaruv hisobining predmeti va usullari
   

Boshqaruv hisobi - xo‘jalik yurituvchi subekt axborot tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning samaradorligi tarkibiy bodinmalar, subekt xizmatlari boMimlarining faoliyati haqidagi madumot bilan ta’minlanadi. Bu madumotni boshqaruv hisobi to‘g‘ri boshqaruv qarorlami qabul qilish maqsadida subektning ichida faoliyat ko‘rsatayotgan turli darajadagi boshqaruvchilar uchun shakllantiradi.
Boshqaruv hisobining mazmuni boshqaruv maqsadlari bilan aniqlanadi: u ichki bo‘linmalarning boshqaruvchilari oldiga qo‘yilgan qiziqish va maqsadlarga binoan ma’muriyat qarori bilan o‘zgartirilishi mumkin.
Boshqaruv hisobining mazmunini o‘rganishga uni subektning butun axborot- nazorat tizimi sifatida tavsiflovchi belgilar to‘plamini ko‘rib chiqishga yordam beradi: axborot bilan tamhnlanishining uzluksizligi, maqsadga yo‘naltirilganligi, to‘liqligi, jamoatning obektiv iqtisodiy qonunlaridan foydalanishda amaliy aks ettirilishi, o‘zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarda boshqaruv obektlariga ta’sir ko‘rsatish darajasi va hokazolar.
Boshqaruv hisobining mazmuni - tezkor boshqaruv qarorlari va subektning kelajakdagi rivojlanish muammolarining muvofiqlashtirish uchun madumotni tizimlashtiruvchi xarajatlar va daromadlar, me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat qilish va tahlil qilish hisobining integratsiyalashgan tizimidan iborat.


347




Taklif etilgan tavsif shu mavzuda ko‘rilgan obektlar, belgilar, masala va maqsadlardan kelib chiqqan holda berilgan. Boshqaruv hisobining mazmunini tavsiflab uning muhim xususiyatini belgilash lozim, chunki boshqaruv hisobi boshqaruv jarayonini hisob jarayoni bilan bogTaydi.
Boshqaruv predmeti boTib obektga ta’sir ko‘rsatish jarayoni yoki ishlab chiqarishning maksimal samaradorligiga erishish uchun insonlar faoliyatini tashkil etish va muqobillashtirish maqsadidagi boshqaruv jarayoni hisoblanadi. Boshqaruv - boshqaruv predmetini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, stimullashtirish va nazorat qilish yordamida ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruvning maqsadlari va masalalariga javob beruvchi o‘z tizimini yaratib boshqaruv hisobi ayni shu funksiyalarni bajaradi.
Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobining predmetini aniqlovchi aniq belgilar mavjud emas. Mualliflar hozirgacha buxgalteriya hisobining umumiy va boshqaruv hisobining qisman mazmunini tushuntirish bilan chegaralanganlar. Bu borada, subektning faoliyatini boshqarish tizimi va uslublari o‘zgarmoqda, shuning bilan boshqaruv hisobining protsedura (muolaja)si va mazmuni ham o‘zgarmoqda. Bu ayniqsa turli tashkiliy tizimli, o‘zgaruvchan tashqi omillaming ta’sirchan (inflatsiya, sanoatning tizimli qayta qurilishi va hokazo jligiga taTluqli. SHu erdan boshqaruvning obektlari va subektlarining ro‘yxati o‘zgaradi.
Boshqaruv haqidagi fan boshqaruv hisobi predmeti haqidagi konsepsiyani ham shakllantiradi.
Boshqaruv hisobining predmeti boTib umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarishni boshqarish butun sikli jarayonidagi obektlaming jamlamasi hisoblanadi. Predmetning mazmunini uning ko‘p obektlari ochadi va ularni ikki guruhga birlashtirish mumkin: subektning xo‘jalik faoliyati jarayonida odamlaming mehnatini maTum maqsadga yo‘naltirilganligini ta^minlovchi ishlab chiqarish resurslari; to‘plamda subektning ishlab chiqarish faoliyatini tuzuvchi xo‘jalik jarayonlari va ulaming natijalari.
Ishlab chiqarish resurslarining tarkibiga quyidagilar kiradi: asosiy
jamg‘armalar - bu mehnat vositalari, ulaming holati va foydalanilishi; nomoddiy


348




aktivlar - uzoq muddatli qo‘yilmalammg obektlari (Erdan foydalanish huquqi, standartlar, litsenziyalar, savdo belgilari va boshqalar), ularning holati va foydalanilishi; moddiy resurslar- mehnat vositasi yordamida ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlov berish uchun modjallangan mehnat buyumlari.
Boshqaruv hisobida bu resurslar ishlab chiqarish zaxiralari sifatida subektning omborlarida, sex omborlarida va bo‘linmalarda, ishlab chiqarish bodiminmg omborlarida va tayyor mahsulot omborigacha ishlab chiqarish bosqichining darajalari bo‘yicha ularning harakati jarayonida ko‘rsatilgan. Ular xom-ashyoni sanoatning qazib oluvchi tarmog‘ining mahsuloti, qishloq xo‘jaligi mahsuloti sifatida; shu va boshqa subektlarda oldindan ishlov berilgan materiallar sifatida (YATM - tayyorlanmalar, quyilmalar, detallar, uzellar va boshqalar); hozirgi davrda subektda mavjud mehnat resurslari, mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq faoliyat jarayonida foydalanishi va mehnatning natijasi sifatida ko‘radilar. Boshqaruv hisobi obektlarining ikkinchi guruhiga quyidagilar kiradi:

• 
  ta’minot-tayyorlov- ishlab chiqarish ta’minoti va ta’miri, shuningdek ta’minot jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan marketing faoliyati uchun modjallangan sotib olish, saqlash, ishlab chiqarishni xom-ashyo resurslarini sotib olish bilan, yordamchi materiallar va ehtiyot qismlari bilan ishlab chiqarish uskunasi bilan ta’minlash;
  
• 
  ishlab chiqaruvchi- ishlab chiqarish texnologiyasi tomonidan shartlangan va asosiy hamda yordamchi muomalalardan tashkil topgan jarayonlar; ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni takomillshatirish va yangilarini ishlab chiqarish bo‘yicha muomalalar;
  
• 
  moliyaviy-sotuv - mahsulotni sotish bozorini shakllantirish bo‘yicha marketing tadqiqotlari va muomalalar; to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv muomalalari, bularga qadoqlash, transportirovka qilish va boshqa turdagi ishlar kiradi; reklamadan boshlab to istemolchilar bilan to‘g‘ri aloqalar o‘rnatish bilan tugab sotish hajmining o‘sishiga yordamlashuvchi muomalalar; ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini nazorat qilish;
  

349




- tashkiliy- subektning tashkiliy tizimini tuzish, subektning tizimidan funksional bo‘limlami, xizmatlami, sexlami, bo‘linmalami ajratish; tizimli bo‘linmalar, rejalashtirish, nazorat qilish, rejani bajarishni baholash,
rag‘batlantirish vazifalariga to‘g‘ri keladigan boshqamvning turli darajalari o‘rtasidagi ichki kommunikatsion aloqalarning talablariga javob bemvchi to‘g‘ri va qaytamv aloqali axborot tizimini subektda tashkil etish; subektning asosiy maqsadini bajarishga qaratilgan ichki ijrochilaming harakatlarini muqobillashtirish muomalalari.
Boshqamv hisobi obektlarining boshqacha guruhlashtirilishi tanlanishi mumkin, lekin har bir holatda u boshqamvning asosiy maqsadlariga javob berishi kerak.
Boshqamv hisobi tizimida uning obektlari ma’lum ixtisosli yo‘nalishda aks ettirishga ega. Birinchi o‘rinda ishlab chiqarish resurslarining holati, harakati, subektning xo‘jalik faoliyati jarayonida maqsadli ishlatilishida aks ettiriladi.
Ulaming yordamida subektning axborot tizimida boshqamv hisobining obektlari akslanuvchi turli qoilanma va usullaming jamlami boshqamv hisobining uslubi deyiladi. U quyidagi elementlardan iborat: hujjatlashtirish, inventarizatsiya, nazorat schyotlarini baholash, guruhlashtirish va umumlashtirish, meyorlashtirish, rejalashtirish va limitlash, nazorat va tahlillardan iborat.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, uslubning hamma elementlari bir-biridan alohida emas, boshqaruv masalalarini yechishga qaratilgan ichki xo‘jalik aloqalarini tashkil etish tizimida harakat qiladi.

2. 
   Boshqaruv hisobini tashkil qilishning avtonom va integrallashgan
   

usullari
Xo‘jalik yurituvchi subekt boshqamv hisobining tizimini tashkil qilayotganda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlami umumiy schyotlar rejasidan ajratishni taqozo qiladi. Demak, boshqamv hisobini yuritish uchun ayrim schyotlaming rejasini tuzish yoki umumiy rejadan tegishli schyotlami ajratib olish lozim. 0‘zbekistonda ikkinchi usul, ya’ni tegishli schyotlami schyotlar rejasidan


350




ajratib olish orqali boshqaruv hisobi yuritilyapti. Boshqaruv hisobi schyotlarini ajratib olgan holda yuritish natijasida:

1. 
   boshqaruv tarkiblarini axborotlar bilan ta^minlashni yaxshilashga olib kelmoqda;
   
2. 
   ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi to‘g‘risidagi tijorat sirini saqlashga yordam bermoqda;
   

v) ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning rentabellik darajasini sir saqlashga yordam bermoqda.
Boshqaruv hisobini tashkil qilishning turlari va uning moliyaviy hisob bilan o‘zaro aloqasi, ya’ni mustaqil (avtonom), integrallashgan buxgalteriya hisobi usullari iqtisodchi olimlar tomonidan chuqur o‘rganilmoqda va amaliyotda qo‘llashga taklif qilinmoqda.
Buxgalteriya hisobining mustaqil (avtonom) variantida moliyaviy va boshqaruv hisob tizimi yopiq hisoblanadi. Moliyaviy hisobni yuritadigan buxgalteriyada xarajatlar iqtisodiy elementlari bo‘yicha guruhlashtirilsa, boshqaruv hisobida esa kalkulatsiya moddalari bo‘yicha turkumlashtiriladi. Ushbu ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun mustaqil schyotlaming kodi tanlab olinadi. Ular ekran-schyotlar, tranzit yoki oyna schyotlar deb ham yuritiladi. CHunki sarflangan xarajatlar ushbu schyotlarda o‘zlarining aksini ko‘radilar. Moliyaviy hisobni yuritadigan buxgalteriya esa ushbu xarajatlaming sodir boigan joylarini aks ettirmaydi va tayyor mahsulotlar bo‘yicha sarflangan umumiy xarajatlarnigina aks ettirgan axborotlami beradi. SHuning uchun ham moliyaviy hisobda faqatgina sarflaming umumiy miqdorini olish mumkin.
Boshqamv hisobi esa ushbu ishlab chiqarish xarajatlarini bo‘laklarga ajratadi, ya’ni sarflangan tovar-moddiy zaxiralari, mehnat sarflari, asosiy vositalaming eskirishi, ijara to‘lovlari, yonilg‘i, suv, energiya sarflari qaerlarga sarflanganiga qarab ayrim olingan holda ko‘rsatiladi.
SHu bilan bir qatorda mahsulot (ish, xizmat)lami sotishdan olingan daromadlar turlari bo‘yicha moliyaviy hisobda ham, boshqaruv hisobida ham ko‘rsatiladi.


351




SHunday qilib, moliyaviy hisob olingan umumiy daromad va sarflangan umumiy xarajatlar to‘g‘risida madumotlarni yig‘adi. Ushbu maflumotlarga asoslangan holda manfaatdor shaxslar kalkulatsiya qilish sirlariga chuqur kirib bormay soliqlaming to‘g‘ri hisoblanganligini tekshirishi mumkin. Ushbu holat faqatgina bozor iqtisodiyotiga mos kelmaydigan davlatlaming hozirgi faoliyatiga to‘g‘ri kelmaydi. CHunki amaliyotda ko‘pchilik holatlarda soliq organlari xo‘jalik yurituvchi subektning xarajatlarining turlari, kalkulatsiya qilish usullarining qo‘llanishini mahsulotni tannarxdan past bahoda sotish natijasida soliq summasini kamaytirish holatlarining oldini olish va jazolash maqsadida chuqur va har tomonlama tekshiradilar.
Boshqamv hisobida qo‘llanilayotgan ayrim schyotda xo‘jalik yurituvchi subektning ishlab chiqarish faoliyati bo‘yicha ikkita moliyaviy natija aniqlanadi- marjinal daromad va foyda summasi. Agarda ishlab chiqarish jarayonidagi hamma xarajatlar o‘zgaruvchan xarajatlar boflsa u vaqtda marjinal daromad va foydaning summasi bir xil boflib qoladi, umuman olganda amaliyotda mahsulotni sotishdan olingan daromadning summasidan o‘zgaruvchan xarajatlar chegirilib marjinal daromadning summasi aniqlanadi va ushbu marjinal daromad summasidan ishlab chiqarishning ustama xarajatlari chegirilsa qolgan summa foyda hisoblanadi.
Moliyaviy hisobda 9900 schyotda daromad va xarajatlar yigfllib balansda aks ettiriladigan foyda summasi shakllantiriladi. Ushbu foyda asosiy ishlab chiqarish faoliyati, muomalaviy, moliyaviy faoliyatdan va favqulodda hodisalaming natijasi bo‘yicha olinishi mumkin. Ushbu tartibni tushunishni osonlashtirish uchun ayrim cheklanishlarga yofl qo‘yiladi, ya’ni xo‘jalik yurituvchi subekt faqat asosiy ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi va muomalaviy faoliyatlari, moliyaviy faoliyatlari yo‘q deb faraz qilinadi.
Moliyaviy buxgalteriyada hisobot davrining oxirida foyda qo‘yidagi tartibda hisoblab chiqiladi:
tovar-moddiy zaxiralaming qiymati faqatgina yilning oxirida inventarizatsiya natijalaridan keyin boshqaruv hisobining maflumotlariga muvofiq qayd qilinadi.


352




- moliyaviy natija esa hisoblangan daromad summasiga yilning oxirida TMQ qoldiq summasining ko‘payishiga qo‘shilib ushbu olingan ko‘rsatkichdan sarflangan umumiy xarajatlarning chegirilishi natijasida aniqlanadi.
Hisobning integrallashgan tizimida esa schyot-ekranlar qo‘llanilmaydi, balki buxgalteriya hisobi schyotlaridan foydalaniladi. Natijada boshqaruv hisobida qo‘llanilayotgan schyotlarning qoldiq summasi moliyaviy hisobda qo‘llanilayotgan ushbu schyotlarga taalluqlidir. Subektning faoliyati bo‘yicha sarflarni aniqlash uchun moliyaviy hisobda faqatgina ushbu schyotlarning qoldig‘i aks ettiriladi va ularning muomalalari va jamlangan aylanma summalari boshqaruv hisobining schyotlarida yoritiladi.
Misol: 2800 -"Tayyor mahsulotlar" schyotlarining guruhida faqatgina boshqaruv hisobining ushbu schyotidan berilgan ma’lumotga asosan tegishli mahsulotlarning qoldig‘i ko‘rsatiladi, ushbu qoldiqni topishgacha bo‘lgan hamma muomalalar, tayyor mahsulotlarni qabul qilish, chiqarish muomalalari, ularning umumiy summalari boshqaruv hisobining ushbu schyotida qayd qilib boriladi. Boshqa jarayonlar- tugallanmagan ishlab chiqarishning qoldiq summasi, TMZ qoldiq summasi, moliyaviy natijalarning ko‘rsatkichlari ham shu tartibda moliyaviy va boshqaruv hisoblarida yoritiladi. Tegishli maTumotlarni bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tkazish ayrim olgan schyotlar (masalan, 4100 yoki 6100) orqali amalga oshirilib hisobot davrining ohirida ushbu schyotlar yopiladi va ularda qoldiq bo‘lmaydi.
Boshqaruv hisobi tizimini yaratishdagi asosiy omil bu ushbu maTumotlaming samaradorligidir. CHunki asosiy maqsad shu hisobning maTumotlariga tayangan holda qabul qilingan qarorlarning natijasidan iqtisodiy naf olishdir. SHuning uchun ham boshqaruv hisobi tizimini joriy qilish uchun ketgan xarajatlarni uning maTumotlariga asosan qabul qilingan qarorlardan ko‘rilgan iqtisodiy naflar qoplasa va ulardan ortiqcha bo‘lsagina ushbu tizim tashkil qilinadi.
Ushbu holatda shuni ham etiborga olish lozimki, tegishli qarorlardan olingan naflar darhol ko‘zga tashlansa ham boshqaruv hisobi tizimini joriy qilish sarflarini qoplash uzoq vaqt davom qilishi mumkin. SHuning uchun boshqaruv hisobining


353




iqtisodiy samardorligi uni qoMlash doirasiga va maMumotlami yig‘ish va ularga ishlov berishni avtomatlashtirish darajasiga bog‘liq. Amaliyotda mamlakatimizda buxgalteriya hisobi tasdiqlangan umumiy schyotlaming rejasiga asosan (integrallashgan) yuritiladi.
Moliyaviy va boshqamv hisobining integrallashgan tizimini yaratish eng awalo tasdiqlangan schyotlaming rejasiga asoslangan holda schyotlar rejasini ishlab chiqish va hisob siyosatiga kiritishdir.

3. 
   Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo‘jalik muomalalarini qayd qilish
   

Hozirgi davrda xo‘jalik yurituvchi subektning faoliyatidagi sodir bo‘lgan muomalalami kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga ega, chunki ushbu voqealami tezkor jamlash, ishlov berish, boshqamv qarorlarini qabul qilish va ulaming natijalarini baholash muhim ahamiyatga ega.
Xo‘jalik yurituvchi subektlarda xarajatlami tegishli moddalar, ishlab chiqarish bo‘linmalari, mas’uliyat markazlari bo‘yicha guruhlashtirishning zamriyati va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini (reklama, sotish, ma’muriy) tegishli belgilariga mutanosib ravishda taqsimlash zarurligidan kelib chiqqan holda ulaming maxsus belgilariga qarab analitik hisobini yuritishni taqozo qiladi. Ushbu dasturlami hozirda qo‘llanilayotgan yangi schyotlaming rejasiga moslashtirish lozim, chunki ushbu schyotlar bosh, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarga bo‘linmagan holda ulaming analitik xususiyati toiiq yoritilgan. Ushbu jarayonda qoilaniladigan schyotlar quyidagicha tavsiflanadi:

• 
  mahsulotlami sotish muomalalari boshqamv hisobida 2810/1 va 9110/1 schyotlarida, moliyaviy hisobda 2810 va 9110-schyotlarda yuritiladi;
  
• 
  hisoblash texnikalarini qabul qilish va sotishga jo‘natish muomalalari esa boshqamv hisobida 2910/1 va moliyaviy hisobda 2910-schyotda yuritiladi;
  
• 
  muomala sarflarining hisobi esa boshqamv hisobida 9410/1 va moliyaviy hisobda 9410-schyotda qayd qilib boriladi.
  

354




Boshqaruv va moliyaviy hisoblarida ham mahsulotlami sotish schyoti- 9110 umumlashtirilgan holda va muomala sarflari (9410 schyotlarda) tegishli turlari bo‘yicha (9419gacha) ayrim ochilgan schyotlarda qayd qilib boriladi.
Ushbu tizim tannarxning analitik hisobini moliyaviy hisobda to‘liq tannarx usulida va boshqaruv hisobida "direkt-kosting" usulida yuritish imkoniyatini yaratadi. Ushbu sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxini har xil usullar yordamida hisoblab chiqish va ushbu madumotlami hisobotning turli shakllariga o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Keltirilgan analitik hisobni yuritish uchun ushbu tuzilgan dasturda quyidagi imkoniyatlardan foydalaniladi:

• 
  xo‘jalik muomalalarini qayd qilish vaqtida analitik schyotlarni aniqlash;
  
• 
  kirim qoldiqlarini kirtish;
  
• 
  namunaviy hisobot hujjatlarini tayyorlash;
  
• 
  analitik schyotlardan foydalangan holda boshqaruv madumotlariga maxsus ishlov berish va rahbariyatga taqdim qilish.
  

Kompaniyalarda foydalanilgan kompyuter dasturlarining imkoniyatlaridan biri har xil muddatlarga subektning budjetini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsad uchun "Moliyaviy rejalar" turkumidagi dastur qo‘llaniladi. Ushbu dasturning afzalligi quyidagilardir:

• 
  kelgusidagi daromad va sarflarni hohlagan muddatga rejalashtiradi;
  
• 
  ushbu daromad va sarflarni subektning budjeti bilan birlashtiradi;
  
• 
  to‘lovlarning ustidan nazorat o‘rnatadi;
  
• 
  smetalardan foydalanishni tahlil qiladi;
  
• 
  subektning moliyaviy faoliyatini muqobillashtiradi.
  

Rejalashtirish talab qilingan vaqt oralig‘i bo‘yicha amalga oshiriladi. Subektning budjeti esa bir marta bo‘ladigan va takrorlanib turadigan muomalalarga asosan tuziladi. CHunki har bir muomalaning natijasi resurslarning harakatiga - TMZ harakati, pul mablag‘larining va asosiy vositalarning harakatiga olib keladi.


355




Takrorlanadigan muomalalar bo‘yicha harakat davri va takrorlanish davri topiladi. Akat davri ushbu muomalalaming harakatining boshlanish va tugash vaqtini belgilaydi. Misol, yil davomida ijara toMovlarini to^clash- 01.01-31.12 va hokazo. Zaruriyat tug‘ilganda harakat davrining oxirini aniqlash shart emas, chunki ayrim hollarda ushbu muomalalami harakat davrining oxiri bo‘lmaydi.
Takrorlanish davri ayrim muomalalaming takrorlanib turishini shakllantirish imkoniyatini yaratadi. Ushbu takrorlanish uchun bir necha kun, hafta, dekada, oy yoki yil tanlab olinishi mumkin. Ushbu takrorlanadigan muomalalami rejalashtirish topshirilgan sana yoki kunlar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin.
Bir tuzilgan moliyaviy reja uchun ushbu dastur takrorlanadigan muomalalaming ayrim ro‘yxatini tuzadi. Ushbu muomalalami moliyaviy rejaga kiritgandan keyin komputer o‘z-o‘zidan ulami rejaning sanalariga moslashtirib bir marta sodir boTadigan muomalalarga aylantiradi. Oldindan olingan maTumotlarga asosan dastur kelgusi davrlar uchun rejalami tuzish imkoniyatiga ega, keyinchalik ushbu davr kichik davrlarga boTinib reja koTsatkichlariga ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda o‘zgartirishlar kiritiladi.
Mazkur dastur ilgari yigTlgan yillik va choraklik maTumotlarga asosan kelgusi yillar uchun uzoqni ko‘zlagan rejalami tuzishga imkoniyat yaratadi. Keyinchalik esa zamrat tugTlganda ilgari tuzilgan moliyaviy rejalashtirishga qaytiladi va ushbu rejani tuzgan davrdan keyingi sodir boTgan voqealaming natijalariga asosan unga aniqliklar kiritiladi.
Moliyaviy rejaga kiritilgan muomalalarga asosan toTov hujjatlari tayyorlanadi. Ushbu muomalalaming sodir boTganligiga qarab (toTov hujjatlariga ishlov bergandan keyin) dastur pul mablagTarining kirimi va chiqimini toTov hujjatlarining sanasiga muvofiq shu maTumotlami moliyaviy rejaga kiritib boradi. Buxgalteriya hisobining maTumotlariga asosan dastur avtomat tarzida rejadagi va haqiqiy kirim qoldigTni rejalashtirilgan davming boshi va oxiriga shakllantiradi, boshlangTch va oxirgi sanaga pul mablagTarining kirimi, chiqimi va ishlov berilgan toTov hujjatlarining maTumotlariga asoslanib pul mablagTarining ushbu davr ichidagi umumiy kirimi va umumiy chiqimini jamlab beradi.


356

Bu axborotlarga asoslangan holda rejalashtirish davrining boshlang‘ich va oxirgi sanasini o‘zgartirib:

• 
  o‘matilgan davrda toiovlaming amalga oshishi ustidan nazorat o‘matiladi;
  
• 
  aniq bitta buxgalteriya schyoti bo‘yicha moliyaviy rejaning bajarilishi tezkorlik bilan tahlil qilinadi;
  
• 
  zamrat tug‘ilsajoriy davrdagi muomalalaming rejasiga o‘zgartirishlar kiritiladi.
  

Ushbu tadbirlaming amalga oshirilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi subektning faoliyati rejalashtirilgan vaqt mobaynida muqobillashtirib boriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kompaniyalaming faoliyatini hisobga olish jarayonida ikki hisob -boshqamv va moliyaviy hisob yuritiladi. Boshqamv hisobida soliqlar xarajatlar schyotida ushbu summani budjetga to‘lagan daqiqasidan boshlab hisobga olinadi. Bundan tashqari xarajatlami hisobga olish, sotish sarflarini hisobga olishning analitik hisobi faqat buxgalteriya hisobida yuritiladi.
Moliyaviy hisobda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini hisoblash jarayonida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda faqatgina Nizomga asosan ishlab chiqarish va sotishga tadluqli xarajatlargina qayd qilinadi. Boshqa xarajatlar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri 9910-"Daromad va sarflaming jamlanmasi" schyotiga olib boriladi.
Boshqamv hisobida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmatjning tannarxi subektda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan hisob siyosatida ko‘rsatilgan usulga muvofiq hisoblab chiqiladi.
Moliyaviy hisobda qo‘llaniladigan hamma schyotlar balans schyotlari deyiladi, ya’ni ushbu schyotlardagi boshlang‘ich va oxirgi qoldiq summalari shu davrga tuzilgan balansning ayrim olgan moddalarida aks ettiradi. Ayrim hollarda faoliyatning natijasini tahlil qilish va boshqamv qarorlarini osonlashtirish uchun muomalalaming qiymatini o‘zgarmaydigan valyutada aks ettirish maqsadga muvofiqdir.
Avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobining dasturida moliyaviy va boshqamv hisobini birga yuritish maqsadida boshqamv hisobining schyotlari


357




tranzit schyotlar sifatida berilgan chunki ulaming asosiy qismida hisobot davrining oxirida qoldiq qolmaydi. Misol, 9310, 9410, 9420, 9430, 9440, 9500-9900- schyotlar bo‘lib amaliyotda va 21-BXMSga asosan ushbu schyotlar tranzit schyotlar deb yuritiladi.
Tovar-moddiy zaxiralarni (TMZ) hisobga olish. TMZ xaqiqiy tannarx bo‘yicha hisobga olib boriladi. Xom-ashyo va materiallar ishlab chiqarishga sarf qilinayotganda o‘rtacha hisoblangan haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Ushbu haqiqiy o‘rtacha tannarxi oy boshidagi qoldiq TMZ qiymatiga oy davomida qabul qilingan TMZ qiymati qo‘shilib hosil bo‘lgan summani ushbu TMZ miqdoriga bo‘lish usuli bilan hisoblab chiqiladi.
Xarajatlarni hisobga olish. Boshqaruv hisobida 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" schyoti tegishli tasdiqlangan xarajat moddalaridan tashqari ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlarni ham hisobga olish uchun kengaytirilgan. Ishlab chiqarish xarajatlari, ishlab chiqarishning ustama xarajatlari tegishli schyotlarda (xom-ashyo va materiallarning sarfi, komplektlashtiruvchi detallarning qiymati mehnat haqi sarflari, kommunal xizmatlari uchun to‘lovlar, soliqlar va boshqa sarflar) hisobga olinadi. Ushbu tartib "direkt-kosting" tizimini qo‘llash uchun xarajatlarni o‘zgaruvchan va o‘zgarmas-doimiy xarajatlarga ajratish imkoniyatini yaratadi.
Ishlab chiqarish ustama-doimiy xarajatlar tegishli ayrim olgan schyotlarda hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini aniqlash uchun tasdiqlangan usulga muvofiq taqsimlanadi va ularning tannarxiga qo‘shiladi. Ushbu tartib:

• 
  ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va foydaning hajmi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni o‘rganishga imkon yaratadi;
  
• 
  ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan tannarxning o‘zgarishi yoki ayrim xarajatlarning o‘zgarishini bashorat qilishga yordam beradi;
  
• 
  baho va hajmni muqobillashtiradigan variant va kombinatsiyalarni topishga imkon yaratadi;
  

358

• 
  samarali baho siyosatini subektning faoliyatiga tadbiq etishga yordam beradi.
  

Mas’uliyat markazlari rahbarlarining faoliyati ustidan nazorat qilish uchun xarajatlaming sarfini hisobga olishning meyorlashtirilgan usulini tadbiq qiladilar. Buning uchun zaruriyat tug‘ilganda ayrim schyot ochilib (misol, 3510-"Tayyor mahsulotlami olish") unda ushbu xarajatlar tasdiqlangan me’yorlar asosida mahsulotlaming tannarxi hisoblanadi. Ushbu schyotning debet tomonida haqiqatda sarflangan xarajatlar hisobga olib borilsa, kredit tomonidan esa ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot (ish, xizmatjning meyoriy tannarxi ko‘rsatiladi. Ushbu schyotning maTumotlariga asosan tegishli hisobot davri ichida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmatjlar bo‘yicha haqiqiy sarflar bilan ulaming me’yoriy tannarxi orasidagi farqni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Aniqlangan farq summalari (ijobiy yoki salbiy) tegishli 9110-"Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi" schyotiga o‘tkaziladi. Ushbu schyotda (3510) hisobot davrining ohirida qoldiq boTmaydi va u yopiladi. Agarda me’yoriy tannarx haqiqiy tannarxdan ortiq boTsa bu ijobiy holat deb hisoblanadi. Mabodo meyoriy tannarxdan haqiqiy tannarx ortiq boTsa uning sabablari analitik schyotlarning maTumotlariga asosan har tomonlama va chuqur tahlil qilinadi, sabablari aniqlanadi va baholanadi. Natijada ushbu farqning sodir boTish sabablari, mas’ullari aniqlanib tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqiladi, chunki xo‘jalik yurituvchi subekt mas’uliyat markazlariga boTingan holda hisob yuritadi.
Tayyor mahsulotlami sotish. Mahsulotlami sotish jarayoni ishlab chiqarilgan mahsulotlaming majmuasidan tashkil topgan. Mahsulotlami sotish istemolchi va buyurtmachilar bilan ilgari tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Ushbu mahsulot (ish, xizmat)lami sotish muomalalarini moliyaviy va boshqamv hisobining schyotlarida qayd qilishdan asosiy maqsad tegishli mahsulotlami sotish bo‘yicha moliyaviy natijalami aniqlashdir. Mahsulot (ish, xizmat)lami sotishni hisobga olishning ikkita usuli mavjud:

• 
  sotilgan mahsulotning qiymatini toTash sanasidan (kassa usuli) ularni sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish;
  

359




- tayyor mahsulotlami xaridor va buyurtmachilarga jo‘natish yoki to‘lov hujjatlarini bankka topshirgan sanadan sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish (hisoblash usuli).
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jalik yurituvchi subektlar ichki bozorlarga o‘zlarining ishlab chiqargan mahsulotini sotayoganda hisobga olishning ikkinchi usulini qo‘llaydilar:
Debet 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi"
Kredit 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" va bir vaqtda Debet 4010-"Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar"
Kredit 9010-"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar"
Tayyor mahsulotlarni sotish muomalalari ikkita schyotda qayd qilib boriladi 9110-schyotning debetida sotilgan mahsulotning tannarxi (xarajat) va 9010 schyotning kreditida ushbu mahsulotning shartnomada ko‘rsatilgan bahosi (daromad). Ushbu tartib tannarx (xarajat) bilan kelishilgan baho (daromad)ni taqqoslash va ushbu jarayon bo‘yicha foyda yoki zararni aniqlashga yordam beradi:
Debet 9910 -"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi",
Kredit 9110 -"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti.
Debet 9010 -"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar",
Kredit 9910-"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi" schyoti Agarda hisobot davrining ohirida zarar ko‘rilsa:
Debet 9910 > kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debetidagi summa kreditidagi umumiy summadan ko‘p bo‘ladi.
Agarda ushbu jarayon bo‘yicha foyda olinsa:
Debet 9910 < kredit 9910, ya’ni 9910 schyotning debet tomonidagi summa kredit tomonidagi summadan kam bo‘ladi.
Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifasi ichki foydalanuvchilarni xo‘jalik faoliyati bo‘yicha zarur bo‘lgan axborotlar bilan ta’minlashdir.