D. D. Safarova sport morfologiyasi

Yuqorigi tayanchdagi tana holatlari.
 
To‘g‘rilangan qo‘Uarda osilish
Bu  holatlarda  og‘irlik  kuchi  tananing  pastdagi  bo‘g‘inlami 
yuqorigi bo‘g‘inlardan ajratishga harakat qiladi. Umumiy og‘irlik 
markazi  tayanch  sathiga  nisbatan  pastda  joylashgan.  Fazoda 
tanani  m a’lum  holatda  saqlash  bu  tinch  holatning  fazalaridan 
biri bo‘lib, tayanch-harakat apparatidan hech qanday ish va kuch 
talab qilinmaydi degan tushuncha noto‘g‘ri.
M aium ki,  odam  skeleti  bir-biri  bilan  harakatchang  b o ig an  
suyak  zanjirlaridan  iborat.  Suyaklar  bilan  muskul  gumhlari 
b o g iiq   b o iib ,  skelet  muskullari  taranglashgan  holda  b oiadi. 
Buning sababi odam tanasiga doimo yerga b o ig an  tortilish kuchi 
ta’sir etadi.
Odam  tanasining  o g irlik   kuchi  uning  tanasining  ogirligiga 
teng va bu kuch organizmga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar qatoriga 
kiradi.  Bu  kuchga  qarshi  suyak-muskul  tizimi  tomonidan  aktiv 
ish bajariladi.
Odam tanasi m aium  sathga tayanib turganda,  sath tomonidan 
tanaga  qarama-qarshi  kuch  ta’sir  etadi.  Bu  tayanch  sathining 
qarshilik ko‘rsatish kuchi og‘irlik kuchiga teng b o iib , yo‘nalishi 
jihatdan unga qarama-qarshidir.  Demak, bu hodisaning mazmuni 
mexanikaning uchinchi qonunida asoslangan.
145

---

Bu  qonun  bo‘yicha,  ta ’sir  etuvchi  kuchlar  qarama-qarshi 
ko‘rsatuvchi  kuchlarga  teng  bo‘ladi.  Agar  og‘irlik  kuchi  va  ta- 
yanch  sathining  qarshilik  ko‘rsatish  kuchlari  bir  chiziqda  ta’sir 
etsa,  bunda  tana  muvozanati  yoki  tinch  holatini  saqlaydi.  Shu- 
ning  uchun  odam  tanasi  turli  harakatlar bajarganda,  og‘irlik  ku- 
chi bilan tayanch sathining qarshilik ko‘rsatish kuchlari orasidagi 
munosabatlarni hisobga olish kerak.
Sport  amaliyotida  keng  tarqalgan  holatlardan  biri  bu  -   to ‘g ‘- 
rilangan  qo‘llarda  osilish.  Bu  vaziyatda  odam  tanasi  tik  holda 
bo‘lishi,  qo‘llar  yuqoriga  ko‘tarilganligi  va  m aiu m   nuqtaga 
birikilganligi  bilan  ta’riflanadi.  Gavda  yozilgan  boiganligi 
sababli  ko‘krak  kifozi  kam  ifodalanadi,  bel  lordozining  egriligi 
esa kuchli ifodalanadi.  Umumiy o g irlik  markazi tayanch sathiga 
nisbatan  pastda  joylashadi,  shu  sababli,  osilish  holatlaming 
hamma turlari turg‘un muvozanatni saqlaydi.
Bu vaziyatda umumiy tayanch sathi qo ‘ llaming tayanch sathlari 
va  ular  orasidagi  maydon  sathlaridan  tashkil  topgan.  O g irlik  
kuchi  tananing  pastdagi  bo‘g ‘inlarini  yuqorigi  bo‘g‘inlardan 
ajratishga  harakat  qiladi,  natijada  tana  cho‘ziladi.  Muskullarda 
hosil b o ig an  tortishuv kuchlar og‘irlik kuchiga qarama-qarshilik 
ko‘rsatadi. Muskullar qanchalik yuqori joylashsa, tayanch sathiga 
yaqinroq,  shunchalik bularga katta yuk tushadi.
Boshqa  muskullar  ham  taranglashgan  b o iib ,  ular  tomonidan 
bajariladigan  ish  statik  harakatga  ega.  Ayniqsa,  yelka  kamari 
muskullari, panjani bukuvchi muskullari, bilak-tirsak bo‘g‘imlari 
orasida joylashgan muskullar katta ish bajaradi. Tanani bu holatda 
saqlashda  ko‘krakning  kichik  muskuli,  o‘mrov  osti  muskuli, 
oldingi  tishsimon muskuli,  orqadagi  trapetsiyasimon  muskuli  va 
keng  muskullar  ishtirok  etadi.  Gavda  sohasida joylashgan  qorin 
muskullari kuchli taranglashgan va cho‘zilgan holda bo iad i.
Tos-son  tizza  bo‘g‘imlari  yozilgan  holda  boiganligi  sababli 
sonni,  boldimi  yozuvchi  muskullari  va oyoq panjasining bukuv- 
chi muskullari taranglashgan boiadi.
146

---

Yelka kamar muskullari tushadigan ta’sirot chap va o‘ng qo‘llar 
orasidagi  masofaga  bogiiq.  Agar  qo‘1  kaftlari  yelka  kengligida 
joylashsa, muskullarda hosil b o ig an  foydali kuch o g irlik  kuchi- 
ni yengishga bardosh bera oladi.
Q o i kaftlari yelka kengligidan tashqarida joylashsa, kuraklarni 
umurtqa pog‘onasidan tashqari tomon siljitishga intilgan kuchlar 
paydo  boiadi.  Bunda muskullar tomondan  bajariladigan  foydali 
kuch kamayib ketadi va tanani  osilgan holda  saqlab turish  ancha 
qiyinlashadi.
Agar  q o i  panjalari  bir-biriga  juda  yaqin  joylashsa,  tanani 
turg‘un  muvozanatda  saqlash  ham  qiyin  b o iad i.  Bu  vaziyatda 
tayanch  sathi  deyarli  kichkina,  kurakning  bo‘g‘im  maydonchasi 
yuqoriga yo‘nalgan, yelka kamarini pastga tushiruvchi muskullari 
juda cho‘zilgan holda boiadi.
Turli  osilish  holatlarida  nafas  olish  jarayoni  qiyinlashgan 
boiadi.  Nafas  olish  ko‘tarilgan  diafragmaning  qisqarishi  orqali 
yuzaga keladi. Ko‘krak qafasi yuqori qismida kengaygan b oiadi. 
Jismoniy tarbiya amaliyotida osilish holatlarini qoilanilishi yelka 
kamari va q o i muskullarini rivojlantirishda, umurtqa pog‘onasi- 
ning  hamma  egiriklari  to ‘g‘rilanishi  va  cho‘zilishi  natijasida 
qaddi-qomatni  estetik  nuqtayi  nazaridan  yaxshilash  uchun,  turli 
qomat kamchiliklarini tuzatishda tavsiya etiladi.