D. D. Safarova sport morfologiyasi

70

---

3.3. Embrional varaqlar haqida tushuncha. Gistogenez va
 
a’zolarning hosil bo‘lishi
Embrional  taraqqiyotning  keyingi  bosqichi  -   bu  gastrulatsiya 
jarayonidir.  Blastosistaning  embrionga  aylanish  jarayoni  -  
gastrulatsiya
  deyiladi.  Gastrulatsiya  jarayoni  natijasida  uchta 
embrional  varaq:  ektoderma,  entoderma  va  mezoderma  varaqlari 
hosil  bo‘ladi.  Bu jarayon  xordalilar  vakillarida  turli  yo‘llar  bilan 
ketadi.  Masalan,  lansetnikda  gastrulatsiya  invaginatsiya  yoki 
botib  kirish  yo‘li  bilan  ketadi.  Baqalarda  epiboliya  yo‘li  orqali 
ro‘y  beradi.  Sharsimon  blastulaning  atrofini  o‘rab  turgan  mayda 
blastomerlaming  faol  bo‘linishi  natijasida  uchta  embrional  varaq 
hosil  bo‘ladi.  Odamda  gastrulatsiya  delyaminatsiya  yo‘li  bilan 
ketadi,  natijada  aw alo  ektoderma  va  entoderma  varaqlari  hosil 
bo‘ladi.  Keyinchalik  mezoderma  va  asosiy  o‘q  a’zolar  hosil 
boiadi.  0 ‘q a’zolardan ektodermadan birlamchi nerv naychasi va 
xorda, entodermadan esa birlamchi ichak naychasi hosil boiadi.
Xorda  rivojlanayotgan  organizmning  birlamchi  skeleti  b oiib, 
zich  joylashgan  va  tasma  shaklida joylashgan  hujayralar  to‘pla- 
midan  iborat.  Keyinchalik  xorda  o‘mida  umurtqa  pog‘onasi 
rivojlanadi.  Nerv  naychasi  ektodermaning  markazida  joylashib, 
undan  embrional  taraqqiyotning  keyingi  bosqichlarida  markaziy 
va  periferik  nerv  tizimi  shakllanadi.  Entoderma  varag‘idan  hosil 
b o igan  birlamchi  ichak  naychasidan  hazm  tizimi  rivojlanadi. 
Mezoderma esa somitlarga ajralib ketadi va ulardan dermatomlar, 
sklerotomlar  va  miotomlar  rivojlanadi.  Murakkab  takomillanish 
natijasida  sklerotomdan  tog‘ay  va  suyak  to‘qimasi  rivojlanadi; 
dermatomdan  esa  terining  epidermisi  ostida  yotgan  biriktiruvchi 
to‘qimali  derma  qavati  hosil  boiadi.  Miotom  somitidan  muskul 
to‘qima  shakllanadi.  Mezodermaning bir  qismi  segmentlanmaydi 
va  bu  mezenxima  hujayralaridan  yupqa  biriktiruvchi  to‘qimali 
plastinkalar  hosil  boiadi.  Bu  plastinkalar  organizmda  hosil 
boiayotgan tana bo‘shliqlar devorlarini qoplaydi.
71

---

Bu  davr  urug‘lanishdan  so‘ng  7-sutkasidan  boshlanib,  15-sut- 
kagacha davom etadi. Shu davr ichida embrion bachadon devorining 
shilliqpardasigabirikadi. Gastrulatsiyajarayoni bilanparallel holda 
maxsus embriondan tashqari a’zolar (vaqtincha) ham hosil bo‘ladi. 
Embriondan tashqari a’zolaming bir vaqt mobaynida shakllanishi, 
ulaming  yuqori  darajada  tuzilganligi  o‘z  asosiga  ega,  chunki  bu 
a ’zolar embrionning oziq moddalar bilan kislorodga bo‘lgan ehti- 
yojini  ta’minlash  vazifasini  bajaradi.  Bularga  trofoblast,  amnion, 
allantois  va  sariqlik  qopchasi  kiradi.  Embrionning  oziqlanishi 
esa  allantoxorion  orqali  ro‘y  beradi.  Lekin  keyinchalik  sariqlik 
qopchasi va alantois reduksiyaga uchraydi va ular o‘miga yo‘ldosh 
va  kindik  tizimchasi  shakllanadi.  Endi  embrion  ona  organizmi 
bilan yo‘ldosh orqali munosabatda boiadi. Kindik tizimcha orqali 
yoidoshdan embrionga qon tomirlari orqali zamr oziq moddalar va 
kislorodni  uzluksiz ravishda yetkazib  beradi.  Binobarin,  yoidosh 
va  kindik  tizimchasi  himoya  funksiyasini  ham  o‘taydi,  zararli 
moddalaming  tarqalishiga  yo‘l  qo‘ymaydi.  Embriondan  tashqari 
a’zolar muvaqqat, vaqtincha b o iib ,  organizm mustaqil yashashga 
o‘tishi bilan yo‘qoladi.
Embrional  taraqqiyotning  20-21  kunidan  boshlab  embrion 
tanasi  butunlay  embriondan  tashqari  a’zolardan  ajraladi.  Em- 
brionning ona organizmi bilan tutashtiruvchi  a ’zoning kindik qini 
paydo boiadi.
Har  bir  embrion  varaqlarining  hujayralarining  takomillanishi 
natijasida o‘ziga xos to‘qima va a’zolar hosil boiadi.
Ektoderma  yoki  embrionning  tashqi  varagidan  butun  nerv 
tizimi,  teri  epidermisi  va  bezlari,  timoqlar,  soch,  tishning  emali, 
so iak  bezlari, til va halqumning shilliq qavatlari hosil boiadi.
Entoderma  yoki  embrionning  ichki  varagidan  ovqat  -   hazm 
qilish  tizimining  shilliq pardasining  epiteliy  qatlami,  siydik  qopi, 
nafas  olish  tizimi,  ba’zi  bir  ekzokrin  va  endokrin  bezlar  hosil 
boiadi.
72

---

Mezoderma  yoki  embrionning  o ‘rta  varaidan 
biriktiruvchi
 
to‘qimaning hamma turlari, chunonchi, xususiy biriktiruvchi to‘qi- 
ma, tog‘ay va suyak to‘qimalari rivojlanadi. Bundan tashqari, silliq 
muskul to‘qimasi, ko‘ndalang-targ‘il muskul to‘qimasi, qon va qon 
tomirlari,  limfa  tizimi,  siydik  ajratish  tizimi  kanallari,  tuxumdon 
va urug‘donlar hosil bo‘ladi.
Embrional  taraqqiyotning birinchi  oyi  tugashi  bilan  organizm 
tashkil  etuvchi  barcha  to‘qimalaming  murtaklari  shakllanib  bo‘- 
ladi.  Masalan,  ento-ektoderma va mezodermalardan nerv,  epiteliy 
to‘qimasi,  biriktiruvchi  to‘qima,  suyak  va  muskul  to‘qimalari 
rivojlanadi.
Demak,