2.3. Adaptatsiya shakllari
Jismoniy yuklamalar ta’sirida rivojlanadigan adaptatsiya bi-
rinchi tomondan o‘sish va rivojlanish mexanizmlar ishtiroki
natijasida, ikkinchi tomondan, hujayralar ichida ro‘y beradigan
regeneratsiya jarayoni natijasida rivojlanadigan kompensator -
moslashuv jarayonlar orqali namoyon etiladi.
В.А. Nikityuk jismoniy yuklamalarga nisbatan ratsional va
irratsional adaptatsiya turlarini ajratadi. Ko‘rsatilgan 2 turdagi
adaptatsiya ayniqsa suyaklar va yurak muskullarida aniq ko‘rsa-
tilgan. Naysimon suyaklarda ratsional adaptatsiya quyidagi belgilar
bilan ta’riflanadi:
31
1) suyakning o‘sish mexanizmlarining uzoq vaqtgacha saqlanib
turishi;
2) suyakning bo‘yiga o ‘sishi - suyaklaming metafizlardagi
hujayralami faol ko‘payishi tufayli ro‘y berishi.
Suyakning eniga o‘sishi - suyak pardasi ostida yangi osteon-
laming hosil bo‘lishi, suyak bo‘shlig‘ining kengayishi esa uni
o‘rab turgan zich tolali suyakning yemirilishi tufayli ro‘y beradi.
Suyakning tashqi diametri oshishi orqali jismoniy yuklamalarga
nisbatan chidamlilik va turg‘unlik sifatlari rivojlanadi. Bunday
adaptatsiyaning tejamli deb hisoblanishi shundan iboratki, ich-
ki bo‘shliq tomonidan suyakning yemirilishi natijasida modda
almashinuv aylanishi tufayli mineral tuzlar qayta sarflanadi.
Irratsional adaptatsiya jismoniy yuklamalarga suyakning tez, qisqa
vaqt mobaynida rivojlanishi va tez bu jarayonning tugallanishi
bilan ta’riflanadi. Suyakning tashqi diametri o‘zgarmasligi tu-
fayli suyak hajmi ortmaydi, lekin suyakning hosil boiishining
ro‘y berishini faqat tashqi tomonidan emas, balki ichki bo‘shliq
tomonidan kuzatish ham mumkin. Natijada suyakning markaziy
bo‘shlig‘ining diametri torayadi va umuman olganda suyakning
devori ham qalinlashadi. Lekin bunday adaptatsiya tejamsiz hisob-
lanadi va bunday suyak katta yuklamalar ko‘tarishga tayyor emas.
Yurak muskulining ratsional adaptatsiyada moslashuv jarayoni
maqsadga muvofiq tarzda ro‘y beradi. Yurak devorining hajmini
keskin ortishi - gipertrofiya kuzatilmaydi. Bu jarayon asta-sekinlik
bilan ro‘y berib, kardiomiositlardagi organoidlarining yangilanishi
kuzatiladi.
Irratsional adaptatsiya turida gipertrofiya nafaqat kardio-
miositlarda, balki yaxshi yurak miokardida ham kuzatiladi, hu-
jayra organoidlarining o‘z-o‘zini yangilaydigan imkoniyatlari
ishlatilmaydi. Moslanishning o‘zi qisqa vaqt ichida rivojlanadi
va tejamsiz adaptatsiya turiga kiradi. Qanday qilib organizmda
irratsional moslanishning rivojlanishini oldini olish va nazorat qil-
ish mumkin degan savol paydo boiadi. Bu muammoni hal etishda
ikki y o in i tavsiya etish mumkin.
32
Birinchi yo‘li - bu sportchi organizmiga ta’sir etuvchi yukla-
malar hajmini kamaytirish yoki organizmning ta’sirotlarga javob
beruvchi me’yor reaksiyasini oshirish lozim. M a’lumki, har
bir inson uchun o‘ziga xos m e’yor reaksiyasi mavjud. Me’yor
reaksiyasi nasliy va tashqi muhit omillar ta’sirida ro‘y beradi.
Agar sport tanlovi to‘g‘ri va ilmiy asosda tashkil etilsa, unda
genetik markerlardan foydalanib, ma’lum bir sport turiga talanti
bor o‘spirinlar tanlash va sportga to‘g‘ri yo‘llanma berish mumkin.
M e’yor reaksiyasini muayyan va muayyan bo‘lmagan vositalar
yordamida oshirish mumkin. Muayyan vositalardan foydalanish
turiga suyaklarni oldindan asta-sekin katta yuklamalarga tayyorlash
yo‘lini qo‘llash mumkin. Bunda ayniqsa qaysi suyaklarga katta
yuklamalar tushishi aniqlangandan so‘ng, aynan ish ajratilgan
suyaklar sohalariga aw al kichik, so‘ng o‘rta intensivli yuklamalar
beriladi. Suyaklar strukturasida bosqichma-bosqich moslama o‘z-
garishlar paydo bo‘ladi. Faqat birlamchi o‘zgarishlar paydo bo‘l-
gandan so‘ng katta yuklamalarni bera olish mumkin. Bunday holda
berilgan yuklamalar irratsional adaptatsiyaga xos bo‘lgan salbiy
o‘zgarishlaming paydo bo‘lishi va jarohatlar olishning oldini oladi.
Me’yor reaksiyasini oshiradigan muayyan bo‘lmagan vosita-
larga tog‘larda mashqlami o‘tkazish, turli kimyoviy moddalar
yordamida hujayralarida oqsil biosintezini tezlashtiradigan va
oshiradigan stimulatorlardan foydalanishini ko‘rsatish mum-
kin. Moslanish jarayonlarini o‘rganganda yosh va jins albatta
hisobga olinadi. Masalan, qizlar organizmining me’yor reaksiyasi
o‘g‘il bolalarga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Qizlaming jin-
siy balog‘atga yetilishi o‘g‘il bolalarga nisbatan 2 yil oldin
tugallanadi. Shuning uchun 14 - 15 yoshli o‘g‘il bola sportchilar
yuqori jismoniy yuklamalami bemalol ko‘tara oladi. Qizlarda esa
hajmi jihatdan orttirilgan yuklamalar organizmiga salbiy ta’sir
ko‘rsatib, hayz ko‘rish va jinsiy tizimning faoliyatini buzilishi ro‘y
berishi mumkin. M e’yor reaksiyasi somatotipiga ham bog‘liq.
Giperstenik yoki digestiv somatotipiga ega bo‘lgan odamlarda
me’yor reaksiyasi ancha past bo‘ladi. Asteniklarda esa me’yor
33
reaksiyasi ancha yuqori boiadi. Bunga astenik va gipersteniklar
suyak tizimining yetilish muddatlari va suyaklanish jarayonlari
farqlanishi sabab boiadi. Giperteniklarda suyaklanish jarayoni
tez tugallanadi, shuning uchun bulaming tanasining bo‘yiga qarab
o‘sishi ham tez tugallanadi. Asteniklarda suyaklanish jarayonining
muddatlari ancha cho‘zilgan, shuning uchun tananing bo‘yiga
o‘sishi ham 18-20 yoshga qadar davom etadi.
Demak, sport amaliyotida yosh bolalami harakat ko‘nikmalarga
o‘rgatishda jismoniy mashg‘ulotlaming organizmga ta’sirini bilish
bolaning individual anato-fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan
holda yuklamalami berish, irratsional o‘zgarishlaming rivojlani-
shiga yo‘l qo‘ymaslik, tanlangan sport mashg‘ulotlari nafaqat
mashqlanish darajasini oshiradigan balki sogiomlashtiradigan
ahamiyatga ega boiishi zarar.
Insonning shakllanishida umumiy biologik va sotsial omillar
muhim ahamiyatga ega. Odamning faol harakati tufayli boigan
jismoniy sifatlaming mobilizatsiyasi va salomatlikni saqlovchi
va tiklovchi katta imkoniyatlar yashiringan. Bu borada jismoniy
tarbiyaning hamma vositalari, tibbiyot bilimlari va sogiom turmush
tarzi tamoyillarining faollashtirish aktualligi ortadi. Individual
rivojlanish jarayonida, shunday tashqi ta’sirotlami tashkillashtirish
kerak-ki, ular insonning jismoniy mukammallashuvi jarayonida
tabiat tomonidan berilgan sharoitlardan maksimal darajada foy-
dalanishiga sabab boisin.
Yoshlikda orttirilgan va keyingi hayotdagi shug‘ullanib turil-
gan jismoniy odat organizmning sogiom va yaxshi faoliyatda
boiishida zarur sharoit yaratadi. Ko‘rsatilgan omillar doimiy
ravishda qilingan jismoniy mashqlar organizmning yuqori jismoniy
tayyorgarlik darajasiga olib keladi, bu holat esa turli kasalliklar
profilaktikasi va reabilitatsiyaga sabab boiadi. Organizmning
fiziologik zaxiralari so‘rovini kengaytirish vosita va usullarini izlab
topish bosh vazifalardan biri sifatida kun tartibiga qo‘yilmoqda.
Faqat shu yo‘l bilan insonning kasbiy yuklamalar va tanglik
34
omillariga chidamliligini kuchaytirish mumkin. Bunga erishish
uchun organizmning umumiy va maxsus jismoniy mashg‘ulotlar,
noqulay omillarga qarshi maxsus mashqlar, farmakologik vositalar
yordamida chiniqtirish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |