D. D. Safarova sport morfologiyasi

2.3. Adaptatsiya shakllari
Jismoniy  yuklamalar  ta’sirida  rivojlanadigan  adaptatsiya  bi- 
rinchi  tomondan  o‘sish  va  rivojlanish  mexanizmlar  ishtiroki 
natijasida,  ikkinchi  tomondan,  hujayralar  ichida  ro‘y  beradigan 
regeneratsiya  jarayoni  natijasida  rivojlanadigan  kompensator  -  
moslashuv jarayonlar orqali namoyon etiladi.
В.А.  Nikityuk  jismoniy  yuklamalarga  nisbatan  ratsional  va 
irratsional  adaptatsiya  turlarini  ajratadi.  Ko‘rsatilgan  2  turdagi 
adaptatsiya  ayniqsa  suyaklar  va  yurak  muskullarida  aniq  ko‘rsa- 
tilgan. Naysimon suyaklarda ratsional adaptatsiya quyidagi belgilar 
bilan ta’riflanadi:
31

---

1) suyakning o‘sish mexanizmlarining uzoq vaqtgacha saqlanib 
turishi;
2)  suyakning  bo‘yiga  o ‘sishi  -   suyaklaming  metafizlardagi 
hujayralami faol ko‘payishi tufayli ro‘y berishi.
Suyakning  eniga  o‘sishi  -   suyak  pardasi  ostida  yangi  osteon- 
laming  hosil  bo‘lishi,  suyak  bo‘shlig‘ining  kengayishi  esa  uni 
o‘rab  turgan  zich  tolali  suyakning  yemirilishi  tufayli  ro‘y  beradi. 
Suyakning  tashqi  diametri  oshishi  orqali  jismoniy  yuklamalarga 
nisbatan  chidamlilik  va  turg‘unlik  sifatlari  rivojlanadi.  Bunday 
adaptatsiyaning  tejamli  deb  hisoblanishi  shundan  iboratki,  ich- 
ki  bo‘shliq  tomonidan  suyakning  yemirilishi  natijasida  modda 
almashinuv  aylanishi  tufayli  mineral  tuzlar  qayta  sarflanadi. 
Irratsional adaptatsiya jismoniy yuklamalarga suyakning tez, qisqa 
vaqt  mobaynida  rivojlanishi  va  tez  bu  jarayonning  tugallanishi 
bilan  ta’riflanadi.  Suyakning  tashqi  diametri  o‘zgarmasligi  tu- 
fayli  suyak  hajmi  ortmaydi,  lekin  suyakning  hosil  boiishining 
ro‘y  berishini  faqat  tashqi  tomonidan  emas,  balki  ichki  bo‘shliq 
tomonidan  kuzatish  ham  mumkin.  Natijada  suyakning  markaziy 
bo‘shlig‘ining  diametri  torayadi  va  umuman  olganda  suyakning 
devori ham qalinlashadi. Lekin bunday adaptatsiya tejamsiz hisob- 
lanadi va bunday suyak katta yuklamalar ko‘tarishga tayyor emas.
Yurak muskulining ratsional  adaptatsiyada moslashuv jarayoni 
maqsadga  muvofiq  tarzda  ro‘y  beradi.  Yurak  devorining  hajmini 
keskin ortishi -  gipertrofiya kuzatilmaydi. Bu jarayon asta-sekinlik 
bilan ro‘y berib, kardiomiositlardagi organoidlarining yangilanishi 
kuzatiladi.
Irratsional  adaptatsiya  turida  gipertrofiya  nafaqat  kardio- 
miositlarda,  balki  yaxshi  yurak  miokardida  ham  kuzatiladi,  hu- 
jayra  organoidlarining  o‘z-o‘zini  yangilaydigan  imkoniyatlari 
ishlatilmaydi.  Moslanishning  o‘zi  qisqa  vaqt  ichida  rivojlanadi 
va  tejamsiz  adaptatsiya  turiga  kiradi.  Qanday  qilib  organizmda 
irratsional moslanishning rivojlanishini oldini olish va nazorat qil- 
ish mumkin degan savol paydo boiadi. Bu muammoni hal etishda 
ikki y o in i tavsiya etish mumkin.
32

---

Birinchi yo‘li -  bu sportchi  organizmiga  ta’sir etuvchi  yukla- 
malar  hajmini  kamaytirish  yoki  organizmning  ta’sirotlarga javob 
beruvchi  me’yor  reaksiyasini  oshirish  lozim.  M a’lumki,  har 
bir  inson  uchun  o‘ziga  xos  m e’yor  reaksiyasi  mavjud.  Me’yor 
reaksiyasi  nasliy  va  tashqi  muhit  omillar  ta’sirida  ro‘y  beradi. 
Agar  sport  tanlovi  to‘g‘ri  va  ilmiy  asosda  tashkil  etilsa,  unda 
genetik  markerlardan  foydalanib,  ma’lum  bir  sport  turiga  talanti 
bor o‘spirinlar tanlash va sportga to‘g‘ri yo‘llanma berish mumkin. 
M e’yor  reaksiyasini  muayyan  va  muayyan  bo‘lmagan  vositalar 
yordamida  oshirish  mumkin.  Muayyan  vositalardan  foydalanish 
turiga suyaklarni oldindan asta-sekin katta yuklamalarga tayyorlash 
yo‘lini  qo‘llash  mumkin.  Bunda  ayniqsa  qaysi  suyaklarga  katta 
yuklamalar  tushishi  aniqlangandan  so‘ng,  aynan  ish  ajratilgan 
suyaklar  sohalariga  aw al  kichik,  so‘ng  o‘rta  intensivli  yuklamalar 
beriladi.  Suyaklar  strukturasida  bosqichma-bosqich  moslama  o‘z- 
garishlar  paydo  bo‘ladi.  Faqat  birlamchi  o‘zgarishlar  paydo  bo‘l- 
gandan so‘ng katta yuklamalarni bera olish mumkin. Bunday holda 
berilgan  yuklamalar  irratsional  adaptatsiyaga  xos  bo‘lgan  salbiy 
o‘zgarishlaming paydo bo‘lishi va jarohatlar olishning oldini oladi.
Me’yor  reaksiyasini  oshiradigan  muayyan  bo‘lmagan  vosita- 
larga  tog‘larda  mashqlami  o‘tkazish,  turli  kimyoviy  moddalar 
yordamida  hujayralarida  oqsil  biosintezini  tezlashtiradigan  va 
oshiradigan  stimulatorlardan  foydalanishini  ko‘rsatish  mum- 
kin.  Moslanish  jarayonlarini  o‘rganganda  yosh  va  jins  albatta 
hisobga olinadi.  Masalan,  qizlar organizmining me’yor reaksiyasi 
o‘g‘il  bolalarga  qaraganda  ancha  yuqori  bo‘ladi.  Qizlaming jin- 
siy  balog‘atga  yetilishi  o‘g‘il  bolalarga  nisbatan  2  yil  oldin 
tugallanadi.  Shuning uchun  14  -   15  yoshli  o‘g‘il bola  sportchilar 
yuqori jismoniy yuklamalami  bemalol  ko‘tara oladi.  Qizlarda esa 
hajmi  jihatdan  orttirilgan  yuklamalar  organizmiga  salbiy  ta’sir 
ko‘rsatib, hayz ko‘rish va jinsiy tizimning faoliyatini buzilishi ro‘y 
berishi  mumkin.  M e’yor  reaksiyasi  somatotipiga  ham  bog‘liq. 
Giperstenik  yoki  digestiv  somatotipiga  ega  bo‘lgan  odamlarda 
me’yor  reaksiyasi  ancha  past  bo‘ladi.  Asteniklarda  esa  me’yor
33

---

reaksiyasi  ancha  yuqori  boiadi.  Bunga  astenik  va  gipersteniklar 
suyak  tizimining  yetilish  muddatlari  va  suyaklanish  jarayonlari 
farqlanishi  sabab  boiadi.  Giperteniklarda  suyaklanish  jarayoni 
tez tugallanadi, shuning uchun bulaming tanasining bo‘yiga qarab 
o‘sishi ham tez tugallanadi. Asteniklarda suyaklanish jarayonining 
muddatlari  ancha  cho‘zilgan,  shuning  uchun  tananing  bo‘yiga 
o‘sishi ham  18-20 yoshga qadar davom etadi.
Demak, sport amaliyotida yosh bolalami harakat ko‘nikmalarga 
o‘rgatishda jismoniy mashg‘ulotlaming organizmga ta’sirini bilish 
bolaning individual anato-fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan 
holda  yuklamalami  berish,  irratsional  o‘zgarishlaming  rivojlani- 
shiga  yo‘l  qo‘ymaslik,  tanlangan  sport  mashg‘ulotlari  nafaqat 
mashqlanish  darajasini  oshiradigan  balki  sogiomlashtiradigan 
ahamiyatga ega boiishi zarar.
Insonning  shakllanishida  umumiy  biologik  va  sotsial  omillar 
muhim  ahamiyatga  ega.  Odamning  faol  harakati  tufayli  boigan 
jismoniy  sifatlaming  mobilizatsiyasi  va  salomatlikni  saqlovchi 
va  tiklovchi  katta  imkoniyatlar  yashiringan.  Bu  borada jismoniy 
tarbiyaning hamma vositalari, tibbiyot bilimlari va sogiom  turmush 
tarzi  tamoyillarining  faollashtirish  aktualligi  ortadi.  Individual 
rivojlanish jarayonida, shunday tashqi ta’sirotlami tashkillashtirish 
kerak-ki,  ular  insonning  jismoniy  mukammallashuvi  jarayonida 
tabiat  tomonidan  berilgan  sharoitlardan  maksimal  darajada  foy- 
dalanishiga sabab boisin.
Yoshlikda  orttirilgan  va  keyingi  hayotdagi  shug‘ullanib  turil- 
gan  jismoniy  odat  organizmning  sogiom   va  yaxshi  faoliyatda 
boiishida  zarur  sharoit  yaratadi.  Ko‘rsatilgan  omillar  doimiy 
ravishda qilingan jismoniy mashqlar organizmning yuqori jismoniy 
tayyorgarlik  darajasiga  olib  keladi,  bu  holat  esa  turli  kasalliklar 
profilaktikasi  va  reabilitatsiyaga  sabab  boiadi.  Organizmning 
fiziologik zaxiralari so‘rovini kengaytirish vosita va usullarini izlab 
topish  bosh  vazifalardan  biri  sifatida  kun  tartibiga  qo‘yilmoqda. 
Faqat  shu  yo‘l  bilan  insonning  kasbiy  yuklamalar  va  tanglik
34

---

omillariga  chidamliligini  kuchaytirish  mumkin.  Bunga  erishish 
uchun  organizmning  umumiy va maxsus jismoniy  mashg‘ulotlar, 
noqulay omillarga qarshi maxsus mashqlar, farmakologik vositalar 
yordamida chiniqtirish lozim.