D. B. O‘rinbayeva

t
s
V
formulani va shu kabilarni ko‘rsatish 
mumkin. Kompyuter dasturlari tuzishda esa maxsus algoritmik tillar yaratiladi. Ular 
«Algol-60», «Algol-65», «Fortran», «Kobol», «Pl-1», «Assembler». «Beysik» va 
boshqalardan iborat. Sun’iy tilda mantiq fani ham fikrimiz tuzilishini nazariy jihatdan 
analiz qilishda foydalanadi. 
Demak, ilmiy bilishda tabiiy tilda ham, sun’iy tillardan ham foydalaniladi. Ilmiy 
til esa tabiiy til, sun’iy til va maxsus atamalardan tashkil topgan bo‘ladi. 
Umumiy mantiq o‘zining maxsus ilmiy, formallashgan tiliga ega. U inson 
tafakkurining tuzilishini aniq va ravshan holda ifoda qilish uchun yaratilgan. Buning 
mohiyatini tushunish uchun formallashtirishning o‘zi nima ekanligini aniqlab olish 
zarur. 
Formallashtirish aniq mazmunga ega bo‘lgan fikrlarni simvollar bilan 
almashtirish, ya’ni propozisional funksiya hosil qilish, formulalar kiritish, mantiqiy 
qoidalarni yaratish orqali tafakkurning strukturasini ifoda qilish demakdir. 
Tafakkurning strukturasi bilan mantiqning tilda ifoda qilinishi strukturasi o‘rtasida 
o‘zaro muvofiqlik mavjud, ya’ni har bir aniq fikr strukturasiga ma’lum bir til 
strukturasi muvofiq keladi. Buni proporsional funksiya hosil qilish misolida 
ko‘rishimiz mumkin. 
«Toshkent-O‘zbekistonning poytaxti» degan fikrdagi 
«Toshkent» tushunchasini - S, «O‘zbekistonning poytaxti» tushunchasini R bilan 
almashtirsak, S-R ko‘rinishiga ega bo‘lgan propozisional funksiya hosil bo‘ladi. 
Propozisional funksiya o‘zgaruvchi, qiymatga ega ifoda bo‘lib, bu qiymat argument 
bilan amashtirilganda aniq mazmunli fikr hosil bo‘ladi. 
Formallashgan til quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
1. Asosiy belgilar aniq ifoda qilingan bo‘lishi kerak. Bu belgilar asosiy 
tushunchalar, atamalarni ifodalaydi. 
2. Ta’riflashning barcha qoidalari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu qoidalarga 
asoslangan holda mavjud belgilar yordamida yangi, qisqaroq belgilar hosil qilinadi. 

---

37 
3. Formulalarni tuzishning barcha qoidalari berilgan bo‘lishi kerak. Bunga misol 
qilib tushunchalardan gap hosil qilish qoidalarini ko‘rsatish mumkin. 
4. Xulosa chiqarish qoidalarining barchasi ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu 
qo‘llaniladigan belgilarning (so‘z, gap, simvollar) grafik usul bilan ifodalanishiga 
tegishlidir. 
5. Qo‘llaniladigan belgilarning ma’nosini talqin qilish qoidalari ko‘rsatilgan 
bo‘lishi kerak. 
Formallashgan tilga ega ekan, mantiq chin fikrni ifoda qiluvchi bir formula 
yordamida xuddi shunday chin fikrni ifoda qiluvchi boshqa formulani keltirib chiqara 
oladi. Bunda berilgan fikrning aniq mazmuni e’tiborga olinmaydi. 
Formallashgan tilning yana bir ustunligi shundaki, mantiqiy xulosa chiqarishda 
ko‘zda tutilmagan asoslarning qatnashib qolishi mumkin emas. Matematika va 
mantiqning ko‘p masalalari faqat mana shu yo‘l bilan yechilishi mumkin. Nihoyat, 
bir sohada yaratilgan formallashgan tildan boshqa bir sohaga oid masalalarni 
yechishda foydalanish mumkin. Masalan, mantiqda sinflar bilan bo‘ladigan amallarda 
matematika tilidan (qo‘shish, ko‘paytirish, to‘ldirish kabi atamalardan hamda ularni 
ifoda qiluvchi belgilardan) fikr tuzilishini ifoda qilish uchun foydalanish mumkin. 
Bunda, albatta foydalanilayotgan belgilarga maxsus ma’no beriladi. 
Formallashgan tilning kamchiligi esa shundaki, u tabiiy tilga qaraganda obyektni 
yuzaki holda ifoda qiladi. Hozirgi davrda mavjud formallashgan tillar borliqning va 
bilishning juda kam sohalarini qamrab olgan. Bilishning qaysi sohalarida 
formallashgan tilni yaratish mumkinligini oldindan aytish qiyin. Shuningdek, 
formallashgan til empirik tadqiqotlarning o‘rnini bosa olmaydi. Ana shuning uchun 
ham ilmiy til formallashgan tildan foydalanish bilan chegaralanib qolishi mumkin 
emas. Shunga qaramasdan formallashgan til hozirgi paytda ilmiy bilishda va amaliy 
hayotda muhim ahamiyatga ega. U ayniqsa fikrning tuzilishini o‘rganishga, uning 
mantiqiy qiymatini, ya’ni chin yoki xatoligini aniqlashga qulay sharoit yaratadi. 
Shuning uchun mantiqning formallashgan tilini yaratishga va uni chuqurroq 
o‘rganishga qiziqish katta. 
Predekatlar mantig‘i asosida tildagi barcha so‘zlarni formallashtiriladi . Bunda
ularning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishi inobatga olinadi. Bunday
formallashtirish ayniqsa mashina tarjimasi, avtomatik tahlil kabi qator sohalarning 
rivoji uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Morfologiya – tabiiy til sistemasining bir qismi bo‘lib, so‘z shakllarining 
yasalishi va tushunilishini ta’minlaydi. Ammo tabiiy til bilan mashina tili o‘rtasidagi 
ayrim nomutanosibliklar mavjud bo‘lib, bu ayrim muammolarni keltirib chiqaradi: 
1)
so‘z shakli chegarasida turli tillarda turlicha qo‘llangan ayrim ma’no 
ottenkalarini ro‘yxatga olish va tadqiq qilish; 
2)
so‘z shakli chegarasida turli tillarda qo‘llangan u yoki bu ma’noni 
ro‘yxatga olish va tadqiq qilish usullarini aniqlash; 
3)
so‘z shakli va so‘z shaklining qismlari o‘rtasidagi formal ma’noviy 
munosabatlarni ro‘yxatga olish va tadqiq qilish; 
4)
morfologik tiplarning qoidalarini aniqlash, so‘z shakllarining morfologik 
bo‘linish qonuniyatlarini belgilash, xususiy morfologik modellarning yaratilishi 
orqali umumiy morfologik model nazariyasini ishlab chiqish. 

---

38 
So‘z – tilning asosiy struktur-semantik birligidir. U predmet, jarayon, 
xususiyatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. So‘z morfemalardan tarkib topib, 
gapning shakllanishiga manba bo‘ladi va mustaqilligi, erkin qayta qo‘llanishi bilan
farqlanadi. So‘z o‘zida leksik-grammatik ma’nolarni jamlaydi va biror so‘z 
turkumiga 
xos 
bo‘ladi. 
So‘zda 
insonning 
bilish 
faoliyatining 
natijalari 
mujassamlashadi. So‘zsiz tushunchalarning tasavvur etish, ifodalash, uzatish mumkin 
emas. So‘zlar nutqda berilgan ob’ektlarning umumiy guruhini yoki xususiy 
guruhlarini ifoda etadi. 
So‘zshakli – so‘zning aniq grammatik shaklga ega bo‘lgan ko‘rinishi. 
So‘z o‘zgarishi – har bir so‘zning (o‘zgarmaydigan so‘zlardan tashqari) o‘z 
yasalish paradigmasi. So‘zning o‘zgarishi uning leksik ma’nosiga hech qanday ta’sir 
ko‘rsatmaydi. 
Mashina tahlil qilish jarayonida, asosan, so‘z shakli bilan ish yuritadi.