D. A. Mamatqulov bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari

Tekshirish savollari: 
1.  Birinchi signallar sistemasiga nima kiradi? 
2.  Ikkinchi signallar sistemasiga nima kiradi? 
3.  Oliy nerv faoliyati nechta tipga bo‗linadi? 
4.  Dinamik stereotip nima? 
 
VII-Bob.       SEZGI A‟ZOLARINING TUZILISHI 
Sezgi  organlari  organizm  bilan  tevarak  atrofdagi  muhit  o‗rtasidagi 
o‗zaromunosabatni  amalga  oshirishda  muhim  rol  o‗ynaydi.Ko‗rish,  eshitish,  hid 
bilish,  ta‘m  bilish,  teri  orqali  sezish  organlari  retseptorlarida  tashqi  muhitdagi 
ta‘sirotlar ta‘sirida qo‗zg‗alishlar paydo bo‗ladi, bu qo‗zg‗alishlar nervlar bo‗ylab 
markaziy nerv sistemasiga o‗tkaziladi. Katta yarim sharlar  po‗stlog‗ining har xil 
qismlarida 
sezgi 
organlarining 
retseptorlari 
tomonidan 
qabul 
qilingan 

---

163 
 
qo‗zg‗alishlar  bir  –biridan  farq  qilinadi.  Masalan,  ko‗rish  qismida  ko‗rish  organi 
qabul  qilgan  ta‘sirotlar:  narsalarning  shakli,  katta  kichikligi,  rangi,  ularning 
yorug‗lik darajasi farq qilinadi. Eshitish zonasida tovushlarning balandligi, kuchi, 
ohangi  farq  qilinadi  va  xakozo.  Sezgi  organlaridagi  retseptorlar  tashqi  muxitdan 
keladigan ta‘sirlarni – nerv impulslariga aylantirib beradi. 
       Retseptorlar.  Organizm retseptorlari tashqi va ichki retseptorlarga bo‗linadi. 
Tashqi  retseptorlar  (teri,  ko‗rish,  eshitish,  hid  va  ta‘m  bilish  retseptorlari) 
tashqaridan  bo‗ladigan  ta‘sirlarni  qabul  qiladi.  Ichki  retseptorlar  (yurak,  o‗pka, 
ichak,  muskul  retseptorlari)  tana  organlarida  hosil  bo‗ladigan  ta‘sirlarni  qabul 
qiladi. 
       Retseptorlarning  ahamiyati  juda  ham  katta.  Ulardan  hosil  bo‗ladigan 
qo‗zg‗alish  yarim  sharlar  po‗stlog‗iga  kelib,  organizmda  va  tashqi  muxitda  sodir 
bo‗ladigan  barcha  o‗zgarishlar  to‗g‗risida  signal  beradi.  Bu  qo‗zg‗alish  har  xil 
organlar  faoliyatining  sababidir.  Qo‗zg‗alish  ba‘zi  hollarda  markaziy  nerv 
sistemasiga etib borgach, tormozlanshiga sabab bo‗ladi, bu tormozlanish esa biror 
organning faoliyatini to‗xtatadi yoki zaiflashtiradi. 
       Ba‘zi  ta‘sirlovchilardan  hosil  bo‗ladigan  qo‗zg‗alish  jarayoni  refleksni 
vujudga  keltira  olmaydigan  darajada  kuchsiz  bo‗ladi.  Ammo  doim  hosil  bo‗lib 
turadigan kuchsiz qo‗zg‗alish to‗lqinlari organizm uchun befarq qolavermaydi. Bu 
to‗lqinlar markaziy nerv sistemasining qo‗zg‗aluvchanligin i ma‘lum darajada tutib 
turadi.  Agar  it  barcha  tashqi  retseptorlari  (eshitish,  ko‗rish  organlari  va  shu  kabi 
organlardagi retseptorlari)dan bosh miyasiga qo‗zg‗alish kelishi to‗xtatilsa, bunday 
it hamma vaqt uxlaydi. Bu it qorni ochganda va ichagini yoki qovug‗ini bo‗shatishi 
zarur bo‗lib qolgandagina uyg‗onadi.