Açar sözlər (Keywords) — uçuşun təhlükəsizliyi, elektrik təchizatı, qida mənbələri, nasazlıq, nəzarət üsulu
. Aparılmış araşdırmalar nəticəsində müşahidə olunmuşdur ki, son zamanlar aviasiya sahəsində baş verən bir
çox aviaqəzaların səbəbi hava gəmisinin (HG) elektrik qida sistemlərində yaranan nasazlıqlardır. Müasir HG-də elektrik
avadanlıqlarının mühüm rolu məlumdur və məhz bu səbəbdən də bu sistemlərin etibarlı işinin təmin olunmasına xüsusi
diqqət yetirilməlidir. Məlumdur ki, HG-nin elektrik sisteminin etibarlılığı bu sistemin elektrik parametrlərinə mövcud
nəzarət üsullarının tətbiqi əsasında təmin olunur. Nəzərdə tutulan bu üsulun əsasını həmçinin, yerüstü heyət tərəfindən
uçuş müddəti ərzində HG-nin elektrik sisteminin parametrlərinə nəzarət təşkil edir [1].
HG-nin təhlükəsiz uçuşunun təmin edilməsini əsas götürərək, aparılmış tədqiqatlar əsasında hava gəmisi üçün
əhəmiyyət kəsb edən elektrik sistemlərinə yeni nəzarət üsulunun tətbiqi ilə bu sistemlərin etibarlılığının artırılması və
nəticədə uçuşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. HG-nin elektrik qida mənbələri haqqında məlumatın böyük
həcmini nəzərə alaraq, yeni nəzarət üsulunun tətbiqi nəticəsində əlavə informasiya mübadiləsi ilə yüklənmiş pilotun hər
hansı səhvə yol verməsinin qarşısının alınmasını təmin etmək olar.
HG-nin elektrik parametrlərinə nəzarət edilməsi üçün həm də, məlumatların ünvanlanması və ötürülməsi
üçün hava gəmilərinin rabitə sistemi ACARS istifadə olunur. ACARS sistemi çox yüksək tezlikli (VHF-Very High
frequency) rabitə və ya peyk rabitəsi vasitəsilə təyyarə sistemləri və yer sistemləri arasında simvol yönümlü məlumatların
ötürülməsinə imkan verən sistemdir. ACARS sistemi vasitəsilə əldə olunan mesajlar əsasən iki istifadəçiyə xidmət edir:
Hava hərəkətinin idarəedilməsi (ATC-Air traffic control) rabitəsi və aviaşirkətlərin əməliyyatına nəzarət (AOC-Airline
Operational Control) rabitəsi [2].
Elektrik qida mənbələrinə nəzarətin artırılması ilə ümumi blokun yaradılması və nəzərdə tutulan blok mövcud
nəzarət sistemlərindən alınan məlumatla birlikdə özünün ölçdüyü məlumatları müqayisə etməsi mümkün olur. Sistem
üçün layihələndiriləcək bu blok bort avadanlıqları ilə müqayisəli şəkildə işləyərək, həmin məlumatları yerüstü məntəqəyə
ötürmək xüsusiyyətinə malik olması kimi üstünlüyü ilə seçilir.
Təqdim edilmiş tezisdə yeni nəzarət üsulunun yerinə yetirilməsi üçün ACARS sistemindən istifadə edilməsi
nəzərdə tutulur və nəticədə HG-nin elektrik sisteminə aid olan məlumatın daha çoxunun yerə ötürülməsi mümkündür. Bu
mesaj identifikasiya üsullarından istifadə etməklə hava yolları şirkətinin texniki bazası tərəfindən təyyarənin real vaxt
məlumatlarının əldə edilməsi üçündür.
Təklif olunan üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün nəzarət parametrlərin məlumatları generator nəzarət
blokuna ötürülür. Qida mənbələrinin parametrlərinə nəzarət və müqayisə sistemi (MCDU-Multi-function control display
unit) əvvəllər rəqəmsal çevirici rolunu oynayırdı. Hal-hazırda o sadəcə rəqəmsal çevirici deyil, həm də ona müqayisə
funksiyası əlavə olunub. Köhnə blokun daxilində ona dəyişiklik edilmir, sadəcə müqayisə funksiyası əlavə olunur. Verilən
məlumatlar generator nəzarət bloku ilə yanaşı əlavə etdiyimiz interfeys və xətaları əks etdirən mərkəzləşdirilmiş bloka
ötürülür və məlumatlar bu blokda yığılır. İşin məqsədi, ilkin olaraq məlumatın birbaşa qida mənbələrinə nəzarət blokuna
və sonda MCDU monitoruna ötürülməsindən ibarətdir. Hal hazırda isə bu məlumatlar həm generatora nəzarət blokuna,
həm də interfeys və xətaları əks etdirən mərkəzləşdirilmiş bloka verilir və bu blok vasitəsi ilə məlumatların dəqiqliyi
yoxlanılır. Daha sonra bu blokdan alınan nəticələr əvvəlki standart nəticələrlə müqayisə olunur, yəni məlumatların
dəqiqliyi iki üsulla, həm mövcud olan üsulla, həm də təklif olunan üsulla yoxlanılmış olur.
Beləliklə, əvvəlcədən HG uçuşda olan zaman onun elektrik problemlərinin aşkarlanması və buna uyğun həll
yolunun araşdırılması, hava gəmisi yerdə olduğu zaman isə texniki xidmətin gözləmə müddətinin azaldılması,
səmərəliliyinin artırılması mümkün olur və bununla da HG-nin elektrik sistemlərinin etibarlılığının artırılması təmin edilə
bilər.
