|
3.2.24.
«Uzun Quloq Bobo» To‘g‘risida (1923)
BOSHQARMAG‘A XAT
«UZUN QULOQ BOBO» TO‘G‘RISIDA
Mening «Uzun quloq bobo» nomliq 2 pardalik kulgi asarimni oqqa ko‘churub
o‘zbek truppasiga topshirmoq sharti bilan mazkur truppaning eng muqtadir bir artisti
olg‘on edi. Hozir shul asarning mazkur artist qo‘lida borlig‘i shubhalik bo‘lub qoldi.
Eshitganimga ko‘ra, bechora asarim Samarqand san’at havaskorlariga «tortuq» qilinib,
berib yuborilg‘on emish. Shuning uchun gazeta orqali eshitdirmakchi bo‘lamankim,
butun haq va huquq o‘zimda bo‘lg‘on ul asar qayda bo‘lsa ham bosdirilsa yoki sahnaga
qo‘yulsa,
shunga
aloqalik
kishilarni
hukmga
tortg‘umdir.
________________
Boshqarmaga xat
(«Uzunquloq bobo» to‘g‘risida) — Cho‘lponning «Turkiston»
gazetasi tahririyatiga yo‘llagan mazkur — xati 1923 yil 18 fevralda e’lon qilingan.
Ma’lumki, Cho‘lponning dramatik asarlari salmog‘i o‘nga yaqin bo‘lgani holda, bizgacha
birgina «Yorqinoy»ning matni, «Hujum» (V. Yan bilan hamkorilkda) ning rejissurasigina
331
yetib kelgan. Mazkur xat Cho‘lponning bizga ma’lum bo‘lmagan p’esasi haqida xabar
beribgina qolmasdan, uning yo‘qolish sabablarini ham birmuncha oydinlashtiradi.
3.2.25.
«Iblis» (1923)
Ushbu mart oyining yettinchisida chorshanba kuni o‘zbek dram to‘dasi tomonidan
qishloq «Turon»da Qofqosiya turklarining atoqli adib va shoirlari Xusayin Jovidning to‘rt
pardalik «Iblis» fojiasi o‘ynaldi.
O‘rtoq Xurshid qalami bilan o‘zbekchalashtirilgan bu asar bayt oralash yozilg‘on
adabiy, ishqiy va harbiy bir tomoshadir. Bu asarda yigirmanchi madaniyat asrida
yashag‘on odam bolalarining qo‘llaridag‘i bilim va hunarni qon to‘kish, odam o‘ldirish,
xonumon buzish kabi egri va yomon ishlarga sarf etib, yomonliq va yaramaslikda
Iblis(satana)dan ham o‘tib ketganliklari ko‘rsatiladur. Butun yomonliqlarning tub omili
deb yurgazilaturg‘on Iblis bu asarda, «odam bolalarining yomonliqlarini ko‘rub
sharmanda bo‘lub qolg‘onlig‘ini» bildiradir. Asarning asl o‘zi shundaymi yoki, qo‘l bilan
necha marotaba ko‘chirilib yozilg‘on nusxadan o‘zbekchalashdirilib, «sho‘rbasining,
sho‘rbasi» bo‘lub qolg‘onlig‘idanmi, bilmadim, asarda darrov sezilaturg‘on bir qarshilik
(zidlik —protivopolojnost) bor. Yuqorida aytganimdek, «yomonliqda odam bolalari
mendan o‘tdilar» deb da’vo qilg‘on Iblis asarda boshdan-oyoq yomonliqni o‘zi qiladir.
O‘zi haqiqiy omil shaklida ko‘riladur.
Odam bolalarining yomonliqlaridan to‘yg‘on va shul sabablik, ular orasidan qochib
o‘rmonlarga ketgan Orif qisman o‘shal iblisning hiylasiga aldanib, katta jinoyatlar
qiladur. Ya’ni: uni sevguvchi bir gunohsiz qiz (Xovar) ning zahar ichib o‘lmakiga sabab
bo‘ladir. Oxirda kelib o‘zi suyib yurgan bir qiz uchun o‘z ukasi (Vasf) ni otib o‘ldiradur.
1925 va 16 nchi yillarda bo‘lg‘on mashhur Chanoq qal’a urushini xayol bilan ko‘rgan
chog‘ida (birinchi parda), odam bolalariga va ularni yo‘ldan urg‘uvchi Iblisga shu qadar
la’nat yog‘diradurkim, sira qo‘ya qoling! Birinchi pardada shu holda bo‘lg‘on va undan
so‘nggi pardalarda ham odamlarning yovvoyiligidan shikoyat qilg‘on ham Iblisni
qarg‘ag‘on Orif 3 nchi pardada Iblisning qo‘lini o‘padur, uni bir pir, bir karomat egasi,
bir Xizr deb e’tiqod qiladur. Durust, ul pardada Orif Iblisni odam qiyofatida ko‘rgan,
tanimag‘on edi, lokin odam bolalari uchun Iblisdan hama vaqt xavf-xatar borlig‘ini
yaxshi tushunaturg‘on edi.
332
Piyesaning so‘nggi pardasida Onato‘lidag‘i turk isyonchilardan bir kishi (Elxon)
ko‘rsatiladir. Bu isyonchi Onato‘lida ittifoqchilarg‘a qarshi ingliz josuslarini fransuz
ayg‘oqchilarini, xiyonatchi (sotilg‘on) arab va turklarni ko‘b surushturub o‘lturmasdan,
marhamatsiz otib o‘ldiradur, adolatdan juda yuksak so‘zlar bilan oh aytadur. Ammo o‘zi
jahongirlarga qarshi Onato‘lida bosh ko‘targanlarga (kamolchilarga) qarshidur.
«Ehtimol, qishloq xalqi va ishchi omma manfaatini kuzatadurg‘on kishidur», demoqchi
bo‘lsak, u eski poshsholarning biridur. Uning so‘zlarida haligi to‘g‘rida imo-ishorat yo‘q.
Ehtimolkim, bu narsa piyesaning «sho‘rbaning sho‘rbasi» bo‘lg‘onlig‘idan kelgan bo‘lsa.
O‘ynalish jihatiga kelsak:
Sahnaga kirish-chiqish, so‘zlarni vaqtida aytish, fonarlarning yonish-o‘chishlarida
ko‘rulgan birmuncha kamchiliklarni sanamasak, umuman tekis va zararsizdir. Iblis
ro‘lida Abror, Orif ro‘lida Uyg‘ur, ibn Yamin (xoin arab) ro‘lida Sayfi yaxshi edilar.
Qizlarning ikkovi ham (Ra’no, Xovar) zararsiz o‘ynadilar. Bunlarda faqat yumshoqlik,
bo‘shlik bor edi. Boshqalar ham tekis olib bordilar. Xalq to‘la, unum yaxshi edi: hatto joy
bo‘lmasdan qaytib ketganlar ham ko‘b bo‘lg‘on. Shu yerda kichkinagina bir narsa yozib
o‘tishni kerak bildim. Bu tomoshaga «yoshlar» deb atalg‘on «millatparvar»larning ham
ko‘blari kelgan edilar. Hatto yangi shahar teatrlaridan sira qolmayturg‘on ba’zi bir «ortiq
madaniy» yoshlarimiz ham shu tomoshada bor edilar… Demak, bular ham bu yo‘li o‘z
sahnalariga qiziqqanlar ekan… ko‘z tegmasin!
_________________
Iblis — «Turkiston» gazetasining 1923 yil 14 mart sonida e’lon qilingan.
Husayn Jovid
(1882—1941) — atoqli ozarbayjon shoiri va yozuvchisi, dramaturg.
O‘z ijodiy faoliyati davomida 18 ta pesa (ularning ko‘pi she’riy) yozgan. O‘zbek
sahnasida bulardan — 1915 yilda yozilgan «Shayx San’on» va 1917 yilda yozilgan
«Iblis» pesalari qo‘yilgan.
«Kamolchilar»
— 1918 yilda bosqinchilarga qarshi bosh ko‘targan turk
vatanparvarlarining rahnamosi Mustafo Kamol «Otaturk» tarafdorlari.
333
Do'stlaringiz bilan baham: |
