Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

ҚОН ЯРАТИЛИШИ (ГЕМОПОЭЗ) 
Гемопоэз қон шаклли элементларининг эмбрионда (эмбрионал 
гемопоэз) ва етук организмда яратилиш (постэмбрионал гемопоэз) 
жараѐнларини ўз ичига олиб, уларни ўрганиш клиник амалиѐт учун муҳим 
аҳамиятга эга. 
Эмбрионда қон яратилиши 
 
Одам ҳомиласида дастлабки қон ҳосил бўлиши эмбрион тараққиѐтинин 
сариқлик халтасида 
бошланади. Шунга ўхшаш қисқа вақт давом этадиган 
гемопоэз ва ангиогенез (қон томирларининг ҳосил бўлиши) сариқлик 
қопининг бўртмаси бўлган 
аллантоисда
ҳам кузатилади.Бу биринчи ѐки 
ангиобластик қон тараққиѐти давридир. Сариқлик халтаси деворидаги 
мезенхима ҳужайралари қон оролчалари шаклида ажралиб чиқади. 
Кеиннчалик мезенхима ҳужайралари ўз ўсиқларини йўқотиб юмалоқ шаклни 
олади ва қоннинг ўзак ҳужайраларига айланади. 
Қон оролчаларининг чекка қисмларида жойлашган мезенхима 
ҳужайралари эса, аксинча, яссилашади ва бўлажак қон томирларининг 
деворини ҳосил қилувчи эндотелиал ҳужайраларга айланади. Ўзак 
ҳужайраларнинг маълум бир қисми бирламчи қон ҳужайраларига 
дифференциаллашади. Бирламчи қон ҳужайралари йирик, юмалоқ ва 
овалсимон бўлиб, базофил бўяладиган цитоплазмага эга бўлади. Улар митоз 
йўли билан бўлиниб кўпаяди. Бирламчи қон ҳужайраларининг кейинги 
такомили ѐки дифференциалланиши ҳужайралар цитоплазмасида гемоглобин 
тўпланиши ва ядронинг кичрайиб зичланиши (пикноз) билан характерланади. 

---

157 
Сўнгра ядро ҳужайрадан сиқиб чиқарилади ва ниҳоятда бирламчи қон 
ҳужайралари мегалобласт босқичидан тўғридан-тўғри мегалоцитларга ѐки 
бирламчи йирик эритроцитларга айланади. Схематик тарзида бу процессни 
қуйидагича ифодалаш мумкин: 
бирламчи қон ҳужайраси 
- 
мегалобласт 
- 
мегалоцит. 
Шуни таъкидлаш керакки, мегалобластик эритропоэз нормал 
шароитда фақат эмбрионал давридагина учрайди, вояга етган организмда эса 
фақат патологик ҳолатларда (камқонлик, витамин В
12
етишмовчилигида) 
учрайди. Ўз яшаш муддатини ўтаган мегалоцитлар емирилади ва 
томирларнинг эндотелий ҳужайралари томонидан фагоцитоз қилинади. 
Қолган бирламчи қон ҳужайраларидан, масалан, сариқлик халтаси 
томирларида иккиламчи эритроцитлар ривожлана бошлайди. Уларнинг 
тараққиѐти мегалоцитлар такомиллашишидан фарқ қилиб, секинроқ амалга 
ошади ва нормоцит босқичини ўтайди. Бу жараѐн схематик тарзида 
қуйидагича ифодаланади: 
бирламчи қон ҳужайралари 

иккиламчи 
эритробластлар 

полихроматофил нормоцитлар 

ок
сифил нормоцитлар 

-иккиламчи эритроцитлар. 
Тараққиѐт босқичидаги барча ҳужайралар 
иккиламчи эритробластлардан бошлаб то иккиламчи эритроцитларгача, 
мегалоцитларга нисбатан анча кичик бўлади, яъни уларнинг катталиги етук 
организмдаги эритроцитларнинг катталигига яқин келади. 
Дастлабки эмбрионал даврида эритроцитлар тараққиѐтининг ўзига хос 
хусусияти шундан иборатки, бу процесс сариқлик халтаси томирларининг 
ичида, яъни интраваскуляр амалга ошади. Шу билан бирга бу даврда донадор 
лейкоцитлар ҳам тараққий қилади - уларнинг такомили томирлардан 
ташқарида, экстраваскуляр жойлашган бирламчи қон ҳужайраларидан 
бошланади. Шунинг билан эмбрионал тараққиѐтининг биринчи даври, яъни 
ангиобластик давр тугайди. Эмбрионал тараққиѐтнинг 4-5 ҳафтасига келиб 
сариқлик халтаси атрофияга учрайди ва унинг қон яратиш функцияси 
йўқолади. Шу вақтдан бошлаб хусусий эмбрионал қон яратилиш даври 

---

158 
бошланади. Эритроцитлар ва лейкоцитлар жигар, талоқ, тимус, суяк кўмиги 
ва лимфа тугунларида яратилади.