Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

ҳужайра назарияси
сифатида танилган асосий биологик назарияга 
асослангандир. 
 
 

---

31 
2.1. ҲУЖАЙРА НАЗАРИЯСИ 
Ҳужайра назарияси — бу тирикликнинг энг кичик бирлиги бўлган 
ҳужайраларнинг тузилиши, кўпайиши ва уларнинг кўп ҳужайрали 
организмларни шакллантиришдаги тутган ўрни ҳақидаги қонуниятларни 
умумлаштирувчи таълимотдир. Албатта, бу назария дабдурустдан ва ўз-
ўзидан пайдо бўлган эмас. Кўп ҳужайрали организмнинг энг кичик 
бирлигини кузатган биринчи олимлардан Роберт Гук (1665) эди. Унинг 
текширувлари ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилиши борасида тизимли 
тадқиқотлар пайдо бўлиши учун бир туртки бўлиб хизмат қилди. 1671 йилда
М. Малпиги, Н.Грю ва Ф. Фонтаналар Роберт Гукнинг кузатишларини 
тасдиқладилар ва ўсимликларнинг турли қисмлари бир-бирига яқин 
"пуфаклар" ѐки "қопчалар"дан иборат эканлигини кўрсатдилар. Бироқ, бу ва 
бошқа 
тадқиқотлар 
деярли 
икки 
аср 
давомида 
ўсимлик 
ва 
ҳайвонҳужайраларининг универсал тузилишга эга эканлиги ҳақидаги тўғри 
тушунчага олиб келмади.
Ҳужайра морфологиясини ўрганишдаги ютуқлар XIX асрда микроскопик 
усулларни такомиллаштириш ва уларни амалиѐтда қўллаш билан боғлиқдир. 
Бу пайтга келиб, ядро ва протоплазма тушунчалари пайдо бўлди (Я. 
Пуркинйе, Р. Браун ва бошқалар). Олинган жуда кўп далиллар ўсимлик ва 
ҳайвон ҳужайраларининг тузилиши ҳақидаги фикрни тубдан ўзгартирди. 
1839 йилда немис зоологи Теодор Шваннинг 
«Ҳайвон ва ўсимликларнинг 
ўсиши ва тузилишининг мутаносиблигига доир микроскопик тадқиқот»
китоби чиқди. Бу китобда у ҳужайра назариясининг асосларини, яъни 
тўқималарнинг 
ҳужайралардан 
ташкил 
топганлигини, 
барча 
ҳужайралар умумий ривожланиш қонуниятларига эга эканлигини, ҳар 
бир ҳужайра мустақил ривожланиши мумкинлигини кўрсатиб берди. 
Ҳужайра назариясининг ривожланишида 1858 йилда чоп этилган 
немис патологи Рудольф Вирховнинг 
«Физиологик ва патологик 
гистологияга асосланган ҳужайра патологияси» 
номли асари ҳам жуда 

---

32 
муҳим ўрин тутади. Р.Вирховгача касалликларнинг келиб чиқиши 
организмда мавжуд суюқликлар таркибий қисмининг ўзгариши туфайлигина 
бўлади, деган фикр ҳукм сурарди. Р.Вирхов эса патологик жараѐнни 
тушунтиришга тўғри ѐндошди ва касалликларни ҳужайралар 
тузилишининг ўзгариши билан боғлади.Бу тадқиқот янги таълимот —