Choriyev Anvar

Manbaning o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etish. Yozma manbalar to’g`risida talabalarga ma’lumot berishda ularning har birining o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatish juda muhimdir. Chunki har bir manba, asar albatta boshqalardan qator xususiyatlari bilan, qaysi voqealarni bayoni mavjudligi bilan, qay tarzda bayon etilishi bilan, qanday manfaatlarni ifoda etgani bilan o’zaro farqlanib turadi. Asarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashda uning qanday tarixiy asarlarga o’xshashligi, ulardan farqi, hamda qanday manbalardan foydalanib yaratilganligiga alohida e’tibor berish zarur.
Asarning o’z sohasiga qo’shgan yangiligi va uning ilmiy ahamiyatini aniqlash. Yozma manbadagi asar mazmunining tahlili, uning tarix fani taraqqiyotiga qo’shgan yangiligi, hissasi bilan belgilash bilan yakunlanadi. Ya’ni qaysi voqealar birinchi bor yoritilgan. Avvalgi yoritilgan voqealar bayoni qay tarzda talqin etilgan. Asarda bayon etilgan voqealar yurtimiz taraqqiyotiga qay tarzda ta’sir etgan. Aynan shu masalalar asarning yurtimiz tarixini o’rganishdagi ilmiy ahamiyatini ochib berishga xizmat qiladi.
Manbaning o’rganilishi, uning tarixnavisligi. Manbaning o’rganilishi, uning tarixnavisligi maxsus qo’shimcha tarixnavislik fanida qay darajada yoritilganligini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Chunki bo’lg`usi pedagoglar ushbu manbalar ustida mustaqil tadqiqot olib borishlari uchun ilmiy asos yaratiladi. Manbaning o’rganilish tarixi maxsus tarixnavislik yordamchi fanida tadqiq etilsa-da, manbashunoslikda ham uning to’g`risida ixcham ma’lumot berish zarur deb o’ylayman.
Bunda asosan manbaning qo’lyozmalari qay darajada o’rganilgani, asarning asl matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va terma tarzda chop etilganmi, noshir ya’ni nashrga tayyorlovchi nomi, nashrga yozilgan so`z boshi,
ilova qilingan izohlar va ko’rsatkichlar mavjudligini qayd etish maqsadga muvofiqdir.
Manbaning o’rganilishi, tarixnavisligi oxirida asardagi ma’lumotlar qanday maxsus tadqiqotlarda, darslik va qo’llanmalarda yoritilganligi bayon etiladi.
Ayni paytda og`ir va mashaqatli mehnatlar evaziga yaratilgan har bir kitobning o`zi shubhasiz katta bir san`at asari edi. Bunday kitoblar asosan shohlar, amirlar, xonu sultonlar buyurtmalari asosida yaratilgan va maxsus kutubxonalarda e`zozlab saqlangan. Tarixdan ma`lumki, Boysunqur Mirzoning o`z shaxsiy kitobxonasi bo`lib, unda nafaqat mahalliy, balki butundunyodan keltirigan qimmatbaho bezaklar tushurilgan kitoblar ham saqlangan. Yoki ulug` bobokalonimiz Amir Temur kutubxonasi ham shunday benazir bo`lgan. Bu haqda olim Ulug`bekning shogirdi Ali Qushchining ma`lumotlari guvohdir. Kitoblar asosan qo`lda ko`chirilgan. Qo`lda ko`chirilgan kitoblar nafaqat mazmunan, balki tashqi ko`rinishi va bezagi jihatdan ham kitobxonlarning talab-ehtiyojlari va didiga javob berishi, odamlarda ma`naviy va estetik dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qilishi lozim edi. Hozida O`z,FA Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qirq mingdan ziyod qo`lyozmalardan ko`pchiligi shunday nafis bezaklar bilan bezatilganki, ularni haqli ravishda san`at asari deyish mumkin. Ayni paytda fan sohasida bu san`at usullari qaysi davrda yaratilganligi haqida bilimlarga ega. Binobarin xuddi shu jihatlar
asarning yaratilgan vaqtini oydinlashtirishga xizmat qiladi.
Bu nafis kitoblar bugunda tarixiy manbadir. Manbalarni o`rganishda mavhumlikdan hayotiylikka, aniqlikka tomon har bir voqea hodisani churur mantiqiy tahlil qilishimiz, xolisiylik tamoyiliga amal qilishimiz lozim. Umuman ajdodlarimiz yaratgan fan va madaniyatning qaysi sohasini, tarmog`ini ko`zdan kechirmaylik, ona diyoyimiz asrlardavomida jahon svilizatsiyasining oldingi saflarida joy olganligini guvohi bo`lamiz. Ulug` bobokalonlarimiz yaratgan tarixiy merosni o`rganish biz yoshlar uchun ham qarz ham farzdir.

2.