Chоr Rоssiyasi istilоsi dаvri hamda sho’ro hokimiyati yillarida o’zbеk xаlqi mаdаniyatidagi ziddiyatlar

Dard g`am bechora ko`nglum sori oqildi yana,
Meni ko`rub ishq o`ti boshtin yono keldi yana.
G’unchadek ko`nglum g`ami hijrondin qon bog’ladi,
Mujdai vaslin eshitib ko`nglum ochildi yana.
Hajr o`tida notavon jismim firoqing kechasi,
Shamdek boshdin oyoq, furqatda yoqildi yana.
Kezlab erdim ishqini eldin va lekin naylayin?
Holatim majnun kabi olamga yoyildi yana.
Furqat o`tidin yiqildim, yor keldi so`rg`ali,
Ey Shaboniy, yor dardingga davo qildi yana.
Shayboniylar sulolasining yana bir vakili Ubaydullaxon ham ilm-fan, adabiyot va san‘atga qiziquvchi hukmdorlardan biri bo`lgan. U "Ubaydiy" taxallusi bilan o`zbek va fors tillarida ijod etgan. U asosan g`azallar, ruboiylar va qit‘alar bitgan.
Shayboniylardan keyingi davrda taxt tepasiga kelgan Ashtarxoniylar ham o`z davrining o`qimishli va yetuk kishilari bo`lganlar. Ularning ko`pchiligi uch til /turk, fors va arab tillari/ ni mukammal bilganlar. Dunyoviy diniy ilmlarni egallaganlar. Imomqulixon, Nazarmuhammadxon, Abdulazizxon,Subxonqulixon she‘riyatda qalam tebratganlar, Masalan, Subxonqulixon "Nishoniy" taxallusi bilan she‘r bitgan. Imomqulixon yetuk siyosatchi, ilmparvar va ra‘iyatparvar bo`lganligi uchun ham 30 yildan oshiqroq hukmdorlik qilgan. Uning davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlik vujudga kelgan. Imomqulixon chiqarilgan qonun va farmoyishlarning bajarilishini nazorat qilib borgan.
Shunga qaramasdan Ashtarxoniylar davrida mamlakatni holdan toydiruvchi o`zaro taxt talashishlar, beklar va boylar o`rtasidagi ixtiloflar davom etgan. Xalqning bu o`zaro kurashlaridan qiynalayotganligini ko`rgan ijod ahllari, masalan, Turdi /Farog`iy/ Boborahim Mashrablar o`z asarlarida hukmdorlar, beklar, sultonlar va ayrim din rahnamolarini qattiq tanqid ostiga oladilar. Chunki ularga nisbatan xalqda ishonch qolmagan edi. Ular diyonat, insof, adolat va xalqparvarlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. Ma‘lumki qaerdaki diyonat, imon-e‘tiqod, adolat hukm surarkan, o`sha joyda el hukmdordan xursand, o`sha elning shoirlari hukmdorlar madhida, xalq turmushi, ijtimoiy munosabatlar va hodisalari, botiniy va zohiriy ishq kuychisiga aylanadi.
O`zaro nizolar esa xalqni xayotdan bezdiradi. Tarafkashlik kuchayadi. Tinch va osuda hayot, raiyatparvar hukmdorlar xalqning orzusiga aylanadi. Shy boisdan Turdi o`z asarlarida mamlakatni parchalab, boylik to`plashga intilayotgan yuqori tabaqa vakillarini tanqid ostiga oladi. Yagona "o`zbek yurti" g`oyasini ilgari suradi: Tor ko`ngilli beklar, man-man demay, kenglik qiling, To`qson ikki bori o`zbek yurtidir tenglik qiling.
Jamiyat hayotining taqdiri butunlay ruhoniylar qo`liga o`tgach, ya‘ni XVII asr oxiridan boshlab Markaziy Osiyo madaniyatida tushkunlik kayfiyatlari kuchayadi. Tasavvuf ta‘limotining ildizlari jamiyat ma‘naviy hayotining ko`pgina sohalariga chuqurroq kirib boradi. Ayniqsa, tasavvufning qalandarlik oqimining ta‘siri kuchaya boradi. Qalandarlar tasavvuf ta‘limotini yoyishning qudratli vositasiga aylanadilar. Ular nafaqat diniy ta‘limotni, balki tarki dunyochilikni targ`ib qilishning ham asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek ular devonalik yo`li orqali adolatsizlikka qarshi kurashganlar ham.
Umuman olganda, bu davr adabiy jarayonida bir tomondan ko`proq botiniy va zohiriy ishq-muhabbatni kuylash ko`zga yaqqolroq tashlanib tursa, ikkinchi tomondan, riyokor dindorlar, ochko`z boylar, boylik to`plashga intiluvchi beklar tanqid ostiga olinadi, uchinchi tomondai esa, inson qismati taqdirning azaliy hukmi ekanligi g`oyasi ilgari suriladi.