|
* Ch.Ch.Valixonov qabri ustidagi obelisk
Ch.Ch.Valixonov (1958). (1979 ).
qoidalari, mahalliy xalqlar bilan dastlabki muzokaralar olib borish. Bunday muzokaralarda qatnashish uchun “rus va tatar tillarini biladigan, yuqori darajada rivojlangan osiyolik shtab-kapitan Valixonov” maxsus 1122 yuborildi . Ammo general Chernyaev chorizm mustamlakachilik siyosatining qizg'in targ'ibotchisi bo'lib, bir qancha shafqatsiz va g'ayriinsoniy xatti-harakatlarni amalga oshirib, nafaqat Ch.Valixonovni, balki o'sha davrdagi barcha taraqqiyparvar Rossiya xalqini g'azablantirdi.
Ch .Valixonov bu zolim odam qo‘mondonligida o‘z xizmatini davom ettira olmasdi, albatta. 1864 yil iyul oyida M. G. Chernyaevning harakatlaridan norozi bo'lgan bir guruh ofitserlar bilan u Verniy shahriga qaytib keldi.
Arxiv hujjatlari shuni ko'rsatadiki, bu vaqtda Sibir kazak armiyasi ofitserlari o'rtasida siyosiy achchiqlanish, chorizm chora-tadbirlaridan norozilik kuchaygan. Poygalar uchun
Sankt-Peterburgdan kelgan Sibir kazak armiyasi zobitlarining siyosiy ishonchliligidan so'ng, Omskga maxsus komissiya yuborildi, unga shafqatsiz choralar qo'llash va hibsga olishdan tashqari, zobitlarni qasamyod qilish topshirildi.
Cho‘qon vujudga kelgan og‘ir vaziyat tufayli Omskga qaytmaslikka qaror qiladi. U Verniydan Alban urug‘idan bo‘lgan qozoqlarning katta sultoni Tezek qishlog‘iga jo‘nab, o‘z singlisiga uylanadi.
Qishloqda yashab, u tarixiy afsonalarni o'rganish bilan shug'ullangan: Katta Juz qozoqlari, G'arbiy Xitoydagi dungan qo'zg'olonining borishi bilan qiziqgan, har doim Sankt-Peterburg va G'arbiy ma'muriyat bilan aloqada bo'lgan. Sibir.
O'limigacha u Bosh shtab va Osiyo 1bo'limida xizmat qilgan .
Cho‘qon Valixonov buzilgan salomatligini tiklay olmadi. U 1865 yilning aprelida Oltin-Emel tizmasi etagidan uncha uzoq boʻlmagan Kochen-Toʻgʻon traktining Tezek qishlogʻida vafot etgan* 124 .
Ch.Valixonov o‘limi oldidan otasiga so‘nggi xatini yozgan. Qarindoshlar va do'stlar uchun sog'inch, amalga oshmagan orzular uchun afsuslar ifodalangan. "Men charchadim, kuchim yo'q", deb yozgan edi u, "men hamma narsa quruq, faqat suyaklar qoldi, yaqinda yorug'likni ko'rmayman. Endi mening aziz qarindoshlarim va do'stlarimni ko'rish niyatim yo'q, buning uchun hech qanday imkoniyat yo'q . Bu mening oxirgi xatim bo'ladi. Hammaga xayr, quchoqlar. Oradan biroz vaqt o‘tgach, Sirimbetda Tezekdan Cho‘qonning o‘limi haqida xat keladi.
Cho‘qon so‘nggi maktubida otasidan: “Jetisuvga kel, mening bechora Aysarimni (xotinimni) olib ket, uni e’tibor va g‘amxo‘rliksiz qoldirma” , deb so‘radi. Cho‘qonning bu o‘lim orzusini ro‘yobga chiqarish uchun 1865 yilning yozida Ko‘kchetovdan Oltin-Emelga karvon jo‘natiladi.
Sayohat ishtirokchilari Tezek qishlog‘ida Ch.Valixonov sharafiga pishiq g‘ishtdan gumbazli qabr qurdilar, undan * 125 ta fotosurat va G. N. Potanin qalam bilan chizilgan rasm* 128 ta saqlangan . Karvon Cho‘qonning xotini bilan qaytib keldi.
Cho‘qon Valixonov xotirasini uning do‘stlari va safdoshlari: G. N. Potanin, N. M. Yadrintsev, G. A. Kolpakovskiy, I. I. Ibragimov, N. F. Usov va boshqa ko‘plab kishilar sadoqat bilan saqlab qolishgan. Cho‘qon Valixonovning ilmiy xizmatlarini xotirlash maqsadida ular general K.P.Kaufman topshirig‘i va me’mor P.Zenkov ko‘magida XIX asrning 70-yillarida o‘rnatildi. Ch.Valixonov maqbarasida qozoq va rus tillarida bitik bitilgan marmar plita bor. Yozuv matnini K. P. Kaufmanning oʻzi tuzgan 2127 , uning qozoqcha tarjimasi I. I. Ibragimov (u 1891 yilda Hijoz shahrida rus konsuli sifatida vafot etgan). K. P. Kaufmanning topshirig'ida shunday deyilgan edi: "... Yozuvni aniq va xatosiz kesib tashlaydigan mohir usta qidiring" * 128 . Plita Yekaterinburgda buyurtma qilingan va Omsk va Semipalatinsk orqali Oltin-Emelga olib kelingan va u erda Cho'qon Valixonov qabri ustiga o'rnatilgan. Plastinkadagi yozuvda: “Bu yerda 1865-yilda vafot etgan shtab-kapitan Cho‘qon Chingizovich Valixonovning kullari yotibdi. Turkiston general-gubernatori 1-Kaufmanning iltimosiga ko‘ra, Valixonovning ilmiy xizmatlarini e’tiborga olib, ushbu yodgorlik qo‘yildi. General-leytenant Kolpakovskiy 1881 yilda .»* 129 .
Birinchi nashrda quyidagi matndan keyin bitilgan: “Bu tosh... hamma hurmat qilgan va sevgan marhum Cho‘qon Valixonov xotirasiga qo‘yilgan* 130 . Keyinchalik bu so'zlar olib tashlandi.
Oradan yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tdi va Ch.Valixonovning o‘sha yodgorligi ham vaqt o‘tishi bilan uzoq vaqt vayron bo‘ldi. Ammo minnatdor avlod qozoq xalqining ajoyib farzandini unutmadi. 1958 yilda sovet xalqi Cho‘qon Valixonov qabriga baland obelisk o‘rnatdi. Bu yerda, kolxoz yaqinida tavalludining 150 yilligi arafasida. Choʻqon, yodgorlik majmuasi (muzey, yodgorlik, obelisk) qurilgan. Bu yerga fan, adabiyot va san’at namoyandalari , sayyohlar buyuk qozoq olimi va pedagogi xotirasini ulug‘lash uchun kelishadi. KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy byurosi aʼzosi, Qozogʻiston Kommunistik partiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi oʻrtoq. D. A. Kunaev.
Atoqli qozoq olimi va pedagogi Ch.Valixonov o‘zidan katta adabiy meros qoldirdi. Oʻzining qisqa umri davomida Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston xalqlari tarixi, geografiyasi va etnografiyasiga bagʻishlangan bir qancha asarlar yozishga muvaffaq boʻldi ; shuningdek, ijtimoiy-siyosiy mavzudagi juda katta miqdordagi asarlar. U mukammal shakllangan yirik olim bo‘lib, qomusiy tafakkurga ega bo‘lib, zamonaviy ilm-fanda bir qancha savollarni yangicha qo‘yishga muvaffaq bo‘lgan. “Faktli materiallarning keng qamrovi, ochib berilgan masalalarning kengligi, ko‘plab qarorlarning asosliligi zamonaviy tadqiqotchini o‘z asarlariga o‘ziga xos birlamchi manba sifatida murojaat qilishga undaydi. Ch.Ch.Valixonov ijodida xalq xotirasida saqlanib qolgan o‘tmish voqealari haqidagi aniq xulosalar, bevosita kuzatishlar, ma’lumotlarga duch kelamiz . Xalq an’analari va rivoyatlarini bilish, va
QAYDLAR
MERIMO RSHSH 1Sh1FPShG6 dona
etnografning fikricha .
XXIX JIM.
TARKIBI
Cho'qon Shsht Valixonov .
psht yi R2DAKTS1E "
Do'stlaringiz bilan baham: |
