|
M E T A M O R F I K T O G‘ J I N S L A R I
Metamorfik tog‘ jinslari ikkilamchi yoki butunlay uzgarib ketgan jinslaridir .Ular birlamchi cho‘qindi va magmatik tog‘ jinslarining yuqori temperatura , kuchli bosim xamda ximiyaviy aktiv mineral moddalarning uzaro tasiri ostida yuzaga keladi . Metamorfie tog‘ jinlarni m ye t i n j i n s l a r deb atash maksadga muvofikdir. Murakkablashgan fizikaviy va ximiyaviy jarayonlarning tog‘ jinslarga ko‘rsatgan tasiri shu darajaga yetadiki, xatto metamorfizimga uchragan jinslarning strukturalari, miniralagik va ximiyaviy tarkiblari uzgarib, butunlay boshqa xolga o‘tadi .
Metamorfizim geologik sharoitlariga boglik bulib asosan ikki – regianal kontakt metamorfizimga bulinadi . Regional metamorfizim – yer pustinig eng chukur qismida, kuchli bosim va yuqori temperatura tasirida paydo bo‘ladi , u birkancha metamorfizim turlarini – dinamo, termov a ximiyoviy metamorfizimlarni uz ichiga oladi .
Kontakt ( nisbatan kichik joylarda tarqalgan ) metamorfizim magma uchogining yoki magmatik tanalarning uz joylarida urab turgan tog‘ jinslariga bergan issiklik va kimyoviy tasiri ostida paydo bo‘ladi . Bu keng maydonlarni uz ichiga olmaydi , chunki magma hosilalari (tanalari) tez sovib kolishi mumkin .
Metamorfizim jarayonlari vaktida tasir kiluvchm temperatura , magma va magma maxsulotlrining yer pustlogi ichida yuqori tomon kutarilishi , tektoni deformatsiyalar yerning chukur katlamlarida sodir bo‘ladigan ximiyaviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladi . Yuqori bosim kuchlari esa, yer pusti yuqori katlamlarida joylashib olgan tog‘ jinslarining ogirlik kuchi tasiri natijasida paydo bo‘ladi . Magmatik intruziya tanalarning yuqori temperaturali issiklik tasiri jinslar yoki minirallarning kanday xillaridan kati nazar , ularni kaytadan , kiristanlashiga majbur etadi : bir jins yoki miniral urnida ( bu jarayon moddalarning xarakatisiz yuz beradi ) boshqa Yangi jins yoki miniral yuzaga keladi . metamorfizim jarayoniga duch kelgan moddalarning kimyoviy tarkibi sezilarli darajada uzgarmasligi xam mumkin .
Metamorfizim jarayoning umumiy geologig kurinish chizmasi 35-rasmda berilgan . Rasmda ko‘rsatilganidek magmatik jins-tranitning issiklik va taxminan 35-40 km kalinlikdagi tog‘ jinsi katlamlarining bosim kuchi tasiri ostida oddiy sochma kumlar-kumtoshlarga kumtoshlar esa kvarsitlarga aylanid ketadi . Bu jarayonni quyidagicha tushintirish mumkin . Sochma kumlar – zich kumlar kumtoshlar – kumtoshli - slaneslar – kvarsitlar. Loyli gil katlami – gil- fillit – gili slaneslar – gneysga aylanadi . Shu gneysga granit maxsulotlari kelib aralashsa granit – gneys yoki migmatitlar vujudga keladi . Cho‘qindi oxaktoshli il-govak oxaktoshlar – jipislashgan oxaktosh , kiristalli oxaktosh – marmar agar magma iaxsulotlari aralashsa oxaktoshli - silikat metin jinslar vujudga keladi .Juda kadimiy granit jinslar ( arxey proterazoy va ayrim kuyi palyazoy granitlari ) ning ko‘pchiligi xozirgi vakitda tranit –gneyslarga yoki gneyslarga aylangan . Tog‘ jinslarining bir holatdan ikkinchi holatga utish jarayoni bir necha million xatto mlrd . Yillari yoki bir kancha gealogik davrlar davomida ruy beradi. metamorfik jinsning namunasi ko‘rsatilgan . Limonit temirning boshqa gidrooksidlari metamorfizim jaroyoni vaktida gematit va eng sungi jarayonda magnetitga aylanadi.
Effuziv magmatizm – vulkanizm
Endodinamik jarayonlar ichida tekshirish mumkin bo‘lgan geologik qarakatlardan biri vulkanizmdir. Yer po‘sti va yuzasida magma qarakati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon yig‘indisiga vulkanizm deyiladi.
Vulkanizmni yer yuzasidagi ko‘rinishi vulkanlardir. Vulkanizm jarayonni odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulkan otilib turadigan o‘lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy qarakatni iloqiy kuchga bog‘lab kelganlar. Masalan, qadimgi rimliklar otilib chiqayotgan vulkanni ko‘rib, uni olov xudosi Vulkano (O‘rta dengizdagi orolning nomi) yoki Gefestin deb ataganlar va kishilarni ekspluatatsiya qilishda undan keng foydalanganlar.
Darqaqiqat, tabiatda bo‘ladigan daqshatli qarakatlar ichida eng qo‘rqinchlisi vulkan otilishidir. Vulkan qarakatidan yer po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Demak, vulkanizm magmatizm jarayoning bir qismi bo‘lib, bunda yer yuzasiga magma maqsulotlari otilib chiqadi.
Vulqondan otilib yoki quyulib chiquvchi maqsulotlar fizik va ximiyaviy xossalariga qarab, gazsimon, qattiq va suyuq bo‘ladi. Vulkan qarakati bosh-lanishdan to so‘nguncha vulkan va uning atrofidagi teshik-yoriqlardan, lava qoplamlaridan va piroklastik jinslardan turli xil gaz va suv bug‘i chiqib turadi. Vulkan otlayotgan paytda krateridan ajralib chiqadigan gazlar eruptiv, lavaning sekin qarakati davrida ayrim joylardan burkirab chiquvchi yoki lava qoplamalari yuzasidan ajraluvchi gazlar fumarol gazlar deb ataladi.
Eruptiv gazlar tarkibida suv bug‘lari H2, HCL, HF,H2S, CO, CO2 va ozroq galogenlar bor. Fumarol gazlar lava yoki piroklast jinslardan ajralgan gazlar, atmosfera gazlari va ularni lava qoplamalari tagidagi organik moddalar bilan reaksiyaga kirishishidan qosil bo‘lgan gazlar aralashmasidan iborat bo‘ladi. Vulkan qarakati vaqtida va so‘ngandan so‘ng qam ajralib chiqadigan gazlarning issiqligi 1000S dan 600-7000gacha va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Fumarol gazlarning issiqligi 1800dan yuqori bo‘ladi. Issiqligi 1000dan 1800gacha bo‘lgan gazlar -sulfator deyiladi.
Gazlarning issiqligi 1000S dan kam bo‘lsa moffetlar deyiladi. Bundan tashqari qid tarqalgan chuqurlik. yoki botiq joylarni moffet vodiysi deb ataladi. Fumarol temperaturasiga va undagi gazlarning tarkibiga ko‘ra quruq (bug‘i bo‘lmaydi), nordon ishqorli fumarollarga bo‘linadi. quruq fumarolli temperatura 650-10000S gacha boradi. Ulardan suv bug‘i ajralib chiqmaydi; undagi gazlar asosan, xlorli birikmalardan, va boshqalardan, tashkil topgan bo‘ladi. Bundan tashqari ozroq temir, marganes, mis, ftor bo‘ladi.
Ko‘pincha nordon fumarol tarkibida suv bug‘lari bilan aralash xlorit va sulfat kislotasi uchraydi. Ularning issiqligi 200-4000S bo‘ladi. Nordon fumaroldan sof oltingugurt va qizil temir oksidi (gematit) kristallari qosil bo‘ladi. Bunga Chotkol tog‘laridagi gematitli konlar xarakterlidir.
Ishqorli fumaroldan xlor ammoniyli suv bug‘i, ba’zan gazi ajralib chiqadi. Bunday fumarolda ko‘pincha xlor ammoniysining qavoda parchalanishidan ammiak gazi qosil bo‘ladi. Ularning temperaturasi 1000S dan salgina oshadi.
Sulfatorlardagi (italiyadagi Sulfator vulkanidan olingan) suv bug‘i va karbonat angidridi qamda H2S gazidan oltingugurt birikmasi va tuzlar qosil bo‘ladi. Moffetlardan suv va suv bug‘i bilan birga karbonat angidridi chiqadi. Moffetlarning paydo bo‘lish vaqti ko‘pincha vulkanning so‘nishi yaqinlashayotganidan darak beradi. Suv bug‘lari va gazlarning xalq xo‘jaligidagi katta aqamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
