Chirchiq davlat pedagogika instituti

YERNING FIZIK XOSSALARI

Erning tuzilishini bilish uchun uning fizik va kimyoviy xususiyatlari haqida tushunchaga ega bo‘lish zarur. Sayyoramizning fizik xossalariga uning tortish kuchi, shakli, zichligi, bosimi, harorati, magnetizm va radiaktivligi kiradi.

Yorning tortish va og‘irlik kuchi. Sayyoramiz tortish kuchining miqdori hamma joylarida turlicha. Masalan, tog‘lik oblastlarda normal holatdan kamroq, pasttekislik va okeanlarda esa normal holatdan oshiq, chunki okean cho‘kmalaridagi cho‘kindi jinslari og‘ir bo‘lib, zichligi 3,5 sm³/g. Qit’alardagi jinslar esa yengilroq — zichligi 2,57 sm³/g. Qutbdan ekvatorgacha tortish va og‘irlik kuchining kamayib borish mobaynida ularda musbat yoki manfiy gravitatsiya anomaliyasi maydonlari uchraydi.

Gravitatsiya yoki og‘irlik kuchi Yer yuzasiga tik yo‘nalgan bo‘lib. tortish markazigacha bo‘lgan masofa kvadratiga teskari proporsional. Yer yuzasida og‘irlik kuchining taqsimlanishini gravimetriya (lotincha, gravis — og‘ir va yunoncha metro — o‘lchayman) o‘rgatadi.

Og‘irlik kuchi Yer umumiy massasining hosilasidir. Shu sababli og‘irlik kuchining miqdoriga sayyoramiz tik kesimidagi massalar hajmini o‘zgarib turishi ta’sir e.tadi. Sayyoramiz o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida bunyodga kelgan markazdan qochuvchi kuch ta’sirida qutblarning Yer markaziga tomon tog‘tilib egilishidan og‘irlik kuch miqdori o‘zgaradi, Qutblarda og‘irlikkuch miqdori ekvatordagiga nisbatan 0,5% ko‘p.

Y

erning ichki tuzilishi.

Oy va Quyoshning tortish kuchi ta’sirida Yerda og‘irlik kuchi miqdori

o‘zgaradi va sayyoramizda to‘lqinlanish deformatsiyasi (og‘irlik kuchining oy va quyosh grabitatsiyasi) ro‘y berib suyuq va qattiq qobiqlarning shaklini o‘zgartirishi ro‘y beradi.

Yerning shakli va o‘lchami. Yerning tuzilishida ishtirok etgan jinslar uch holatda - - qattiq, suyuq va gazsimon bo‘ladi. Ular ma’lum tartib bilan joylashgan. Yerning asosiy massasi qattiq holatda, yuzasidagi okean dengiz va qit’a suvlari suyuq, nihoyat Yerni O‘rab olgan atmosfera gaz holatidadir. Yer shakli murakkab bo‘lib birorta geometrik qiyofaga to‘g‘ri kelmaydi. Yerning shakli shar ham, ellipsoid ham emas. Uning sirti notekis, notekislik amplitudasi 20 km (19870 m) ga yetadi. Himolay tog‘larining balandligi 8848 m. Tinch okeani maksimal chuqurligi 11022 m. Shu jihatdan Yer faqat o‘ziga xos geoid shaklida. Geoid — qutblari bir oz botiq, o‘rta qismi bir oz qavariq cho‘ziq sharsimon shakl. Ekvator radiusi 6378169 m, qutb radiusi 6366715 m, o‘rtacha radiusi 6370 km.

Yerning maydoni — 5 • 10 • 108 km². Hajmi—1,08 • 1012 km³ Ma-teriklarning o‘rtacha balandligi 850 mokeanlarning o‘rtacha chuqurligi — 3800 m. Yer yuzasining maydoni 510 mln. km². Undan 361 mln. km² (70,8%) suvlik, qolgan 149 mln. km² (29,2%) quruqlikdan iborat, meridian uzunligi 40008,6 km, ekvator uzunligi 111109,713 km.

Yerning zichligi va undagi bosim Yerning o‘rtacha zichligi — 5,52 k/sm³. Bu Yer po‘stining yuqori gorizontlarida-gi tog‘ jinslarining zichligidan katta. Yer yuzasidan chuqurlash-gan sari zichlik ortib boradi. Masalan, Yer po‘stining, «granitli qatlami» zichligi 2,7 g/sm³, «bazalt qatlaminiki» — 2,9 g/sm³, Mantiyaning yuqori qismidagi zichlik 3,3 g/sm³.