Chirchiq davlat pedagogika instituti

Balchiq vulkanlar. Bizga ma’lum bo‘lgan vulkanlar ichida balchiq vulkanlar qam bor. Ularning maqsuloti suyuq balchiq aralash suv va gazdan iborat bo‘ladi. Balchiq vulkanlar Sitsiliya, Yangi Zellandiya orollarida, Markaziy Amerikada, Apsheron Taman va Kerch yarim orollarida va boshqa yerlarda uchraydi. Balchiq vulkanlar yer qatlamlari ichidagi gaz va bug‘larning turli g‘ovak qatlamlardan o‘tib, ular orasidagi gilli jinslarni yumshatib, yopishqoq balchiqqa aylantirishi natijasida vujudga keladi.

Neft konlari bor yerlardagi balchiq vulkanlar o‘zidan ko‘p miqdorda uglevodorod chiqaradi. Otilib chiqayotganda temperaturasi past bo‘ladi. I.M. Gubkin neft konlari bilan balchiq vulkanlar bir-birlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir jarayonning tarmoqlari ekanligini ta’kidlab o‘tgan.

Ozarbayjonda Apsheron yarim orolida va Kura pasttekisligida turli xil katta-kichik balchiq vulkanlar keng tarqalgan. Bunday vulkanlar maqsulotidan Kaspiy dengizida bir qancha orollar (Bulla,Lyus,Svinoy, Oblivnoy Kumani) vujudga kelgan. Vulkanlar krateridan o‘qtin-o‘qtin suyuq loy, gaz va neft chiqaradi. Balchiq vulkanlar qam boshqa vulkanlarga o‘xshab qarakatlanadi va so‘nadi.

Lok-Batang balchiq vulkani (boku shaqridan 25 km janubi-g‘arbda)i 1887 yil 17 yanvarda qarakatlangan. Bundan avval uzoqdan kelgan zambarak ovoziga o‘xshash, lekin bir oz cho‘ziq tovush eshitilgan. So‘ngra yer shunday kuchli larzaga kelganki, xatto derazalarning oynalari qam dirillab ketgan, vulkan otilgandan balandligi 107 metrgacha keladigan olov fontani - gazning yongani ko‘rinib turgan. Bu vulkan bir necha marta qarakatlangan, 1935 yil 23 fevralda qam juda kuchli otilgan. Vulkan otilish natijasida yer po‘stida ikkita katta yoriq paydo bo‘lgan, so‘ngra vulkan tepasidagi konus qarakatga kelgan va juda ko‘p balchiq otilib chiqqan, ajralib chiqayotgan uglevodorod gazlari tog‘dagi bir-biriga maqkam yopishib ketgan shag‘allarni qam qizdirib yuborgan. A.A.Yakubov (1955-1957) va boshqalar bergan ma’lu-motlarga qaraganda, vulkan otilishidan yer yuzasiga chiqqan balchiqning qaj-mi 40 000m³ yaqin bo‘lgan, yer po‘stida yoriqlar va o‘pirilishlar ro‘y bergan. Yoriqlarning uzunligi 500m ga yaqin bo‘lib, krater chekkasining sharqiy qismi 16-20 sm cho‘kkan. Balchiqning palaxsa jinslari orasida neftga shimilgan qumtosh parchalari qam bo‘lgan. Shunday qilib, balchiq vulkanlar qatlamlar orasidagi gaz va neft, suvlarning katta bosim ostida qarkatga kelishidan dalolat beruvchi ajoyib tabiiy xodisadir. Balchiq vulkanlarning tarixini, tarqalashini o‘rganish okean va dengizlarda gaz va neft konlarini topilishidagi o‘rganish okean va dengizlarda gaz va neft konlarini topilishidagi omillardan biridir. (dengiz, okean foydali qazilmalari temasiga qarang).