Chirchiq davlat pedagogika instituti

3-mavzu Endоgеn gеоlоgik jаrаyonlаr.
Reja:

1.Endogen geologik jarayonlar.

2.Magmatizm.

3.Intruziv va effuziv magmatizm

4.Magmatik jarayonlar bilan bog‘liq qazilma boyliklarning hosil bo‘lishi

X. M. Abdullaevning genetik qonuniyatlari.
Tayanch iboralar: Endogen geologik jarayonlar, Intruziv magmatizm, effuziv magmatizm, Ekzogen jarayonlar, Endogen jarayonlar, vulkanizm
GEOLOGIK JARAYONLAR

Yer po‘stlorining sirtqi qismlarida, tog‘li, tekislik qism-larida atmosfera, gidrosfera va biosferaning o‘zaro ta’sir kuchlari natijasida litosferada fizikaviy va kimyoviy o‘zga-rishlar yuz beradi.^u o‘_zgarishlar atmosferalarda sodir bo‘lib turadigan elektr zarrachalTrShging va kuyosh energiyasining ta’-siri ostida, haroratning o‘zgarib turishi, atmosfera yogingarchi-ligi, shamol, bo‘ron va o‘simlik hamda hayvonot dunyosining mexa-nik ta’siri tufayli yuz beradi. Bu hodisalar yig‘indisi Yer sharining sirtqi dinamik ta’siri yoki bo‘lmasa ekzogen geologik jarayonlar deb ataladi.

Ekzogen jarayonlar ta’sirida tog‘ jinslari nuraydi, yemiriladi va parchalanadi. Ekzogen jarayonlari, ularning qanday omillar ta’siri natijasida kelib chiqishidan qat’i nazar uch bosqichdan iborat:

1. 
   Tub tog‘ jinslarining nurashi, yemirilishi va parchalanishi.
   
2. 
   Parchalangan jins mahsulotlarining suv va shamollar fao-
   liyati ta’sirida bir joydan ikkinchi joyga surilishi va bu-
   tunlay ko‘chirilishi;
   

3. Akkumulyatsiya — maydalangan chaqiq jinslarning raram-
lanishi yoki pastlik havzalarga olib kelinib shu joyga to‘planishidemakdir. Bu jarayonda shamol, daryo suvlari katta xizmat
ko‘rsatadi. Tog‘li hududlarning nurab yemirilishi natijasida
tekislanishi, pastliklarga nurash mahsulotlarining akkumulya-
siyasi (to‘ldirilishi) peneplenizatsiya deb ataladi. Penepleniza-
siya sababli hosil bo‘lgan keng tekislik manzara ichida, ba’zan
nurab tamom bo‘lmay qolgan yolriz tepaliklar yoki qatog‘ tepalik-
lar qolishi mumkin. Bunday yer ustki tuzilishi atmosfera omil-
lari va oqim suvlari harakati ta’siri ostida uzoq geologik
vaqtlar davomida amalga oshadi. Jo‘rrofik jihatdan yer shakli
tuzilishi tubdan o‘zgaradi. Misol tariqasida Shimoliy Qozoris-
ton va Mirzacho‘ldagi keng tekisliklarni ko‘z oldimizga keltir-
sak bo‘ladi. Oqim suvlar va kuchli shamollar ta’sirida 1 m qalinlikda-gi jinslarning yemirilishi uchun Shimoliy Alp tog‘idz - - 1750, Qavkazda — 2210, O‘rta Osiyoda —3750 yil vaqt sarf bo‘lganligi akiqlangan. Sobiq SSJI Yevropa qismining peneplsnizatsiyasi 33000 yil davom etgan. Yer rivojlanish tarixi o‘z boshidan faqat peneplenizatsiya va akkumulyatsiya hodisalarini kechirganda edi, hech qaerda pastlik, balandlik yoki tog‘li yerlar qolmagan bo‘lur edi. Yer sharining bugungi ko‘rinishida bo‘lishligiga asosiy sabab, sayyoramizda tez-tez sodir bo‘layotgan tektonik harakatlar, zil-zilalar, magmatik jarayonlar yig‘indisi bo‘lmish -- endogen ja-rayonlardir. Demak, endogen va ekzogen jarayonlar rivojlanishi davrida bir-birlari bilan o‘zviy borliq bo‘lib turadilar.
Endogen va ekzogen jarayonlar

Ularning yer po‘sti va yuqori mantiya moddiy tarkibini shakllanishdagi roli. Minerallar va ularni tasniflash prinsiplari. Minerallarning kristallik strukturalari, kimyoviy tarkibi va ularning fizik xossalari, ularni o‘rganish usullari bilan tanishish. Endogen jarayonlar va ularning magmatik jinslarni shakllanishidagi roli. Magma haqidagi tushunchalar, magmaning hosil bo‘lishi va magmani generatsiya qiluvchi o‘choqlar, magmaning kimyoviy tarkibi bo‘yicha tasnifi – o‘ta asos, asos, o‘rta va nordon magmalar, magmatik flyuidlar, gazlar, har xil bosim va haroratli sharoitda magmaning xulqi. Magmatik eritmalarning kristallanishi, likvidus va solidus haqida tushunchalar, magmatik differensiatsiya jarayonlari va ularning magmatik jinslarni hosil bo‘lishidagi roli, I.L.Bouenning reaksion qatog‘i.

Magmatik jinslarning petrokimyoviy tarkibi asosida tasniflanishi: o‘taasos, asos, o‘rta, nordon va ishqoriy magmatik jinslar.