|
Qazilma boyliklari.
To‘rtlamchi davr qazilma boyliklarini asosan besh guruhga bo‘lish mumkin.:
Sochma konlar.
Cho‘kindi konlar.
Nometal konlar va qurilish xom-ashyolari.
Yonuvchi qazilmalar.
Yer osti suvlari va muzlari.
Sochma holidagi qazilma boyliklar alyuvial va dengiz cho‘kindilari uchraydi, bular qatoriga – Oltin, Platina, Kassiterit (qalayi), olmos, ilmenit, sirkon, rutil, hamda qimmatbaho va yarim qimmatbaho javohirlar kiradi.
Cho‘kindi konlar qatoriga oalit teksturaga ega bo‘lgan qumoloq shaklidagi temir ma’danlari kiradi. Bu ma’danlar dengiz suv havzalarida, ko‘llarda va ko‘l-botqoqliklarda hosil bo‘lgan. Temir-marganes, mis-vanadiy, fosfarit va boshqalar ana shu sharoitlarda hosil bo‘lgan. Shular qatorida yana glaukanit uyumlari ham (KN, G‘e, (Al,G‘e) Si O) uchraydi; bu uyumlar – ohaktosh, har xil loyqalar, qum va mergel aralashmalari bilan birga paydo bo‘ladi.
Tropik va subtropik mintaqalarida yuzaga kelgan nurash po‘sti mahsulotlari bilan birga kobalt, nikel, mis, marganes, boksit va olovga chidamli gillar uchraydi.
Nometal foydali qazilmalardan - qum-shag‘al toshlar, xarsang toshlar, daryo, ko‘l va dengiz qumlari, kvars qumlari, soztuproqlar, diatomitgillari, oltingugurt, tuzlar va baratlar, hamda nitratlar, oddiy mayin va yirik qumlar hosil bo‘lgan.
Yonuvchi qazilmalardan birinchi navbatda – torf qatlamlarini misol tariqasida keltirish mumkin.
Yer osti suvlariga texnik suvlari, tarkibida oltin-suvlari, mineral-shifobaxsh suvlari, tarkibida oltingugurti aralashgan Yer osti suvlari va Yer osti chuchuk suvlarining muzliklari kiradi.
Antarktida va Arktika chuchuk suvlaridan hosil bo‘lgan muzliklar kelajakda suv zahiralari vazifasini bajaruvchi manba’ tabiat inomi hisoblanadi.
O‘rta Osiyo va shaxsan O‘zbekiston hududlarida faqat torf yotqiziqlari va doimiy muzliklargina paydo bo‘lmagan halos.
Kaynozoy erasining paleogeografik tarixi.
Kaynozoy erasining taxminan miotsen epoxasida Alp burmalanish jarayonlari tugadi. Bu burmalanishlarning boshqalardan farqi asosan shundaki barcha qadimiy tog‘lar yoshardi. Ya’ni Paleogen va neogen davrlari yotqiziqlari va vulqon mahsulotlari bilan eski tog‘lar ko‘tarila boshladi. Taxminan miotsen epoxasidan boshlab esa neotektonika (yunoncha – «neo» – yangi tektonika) – epoxasi boshlanib, buni Yangi zamonaviy tektonika epoxasi deb ataladi. Bu tektonik – burmalanish jarayoni Yer po‘stida yangi struktura shakllarini yuzaga keltirib chiqardi, qisman paleostrukturalarni faollashtirdi, natijada Yer po‘sti yuzasida zamonaviy releflarni bunyod yetdi. Alp burmalanish harakatlari va tog‘liklarning paydo bo‘lish jarayonlari ayniqsa O‘rta yer dengizi hududlarida sezilarli darajada rivojlandi – Andaluziya va Atlass tog‘ tizmalaridan boshlab Ximolay tog‘ tizmalarida juda murakkab organik tuzilmalar yuzaga keldi. Tinch okeani hududlarida esa Koryak tog‘ tekisliklari, Kamchatka, Kuril, Kunashir, Yaponiya, Indoneziya tog‘liklari yana qad ko‘tardi.O‘rta Osiyo va O‘zbekiston viloyatlarida ham keskin geologik va paleogeografik o‘zgarishlar namoyon buldi.
Masalan, janubiy-g‘arbiy Tyanshanda ham paleogeografik va fizik-geografik yangiliklar sodir bo‘ldi:
1.Tetis dengizi g‘arb ufqlarga qarab chekindi, zeroki, regressiya jarayoni rivojlandi.
2. Tetis havzasi o‘rnida katta maydonlarni egallagan qum sahrolari - Qizil qum, Qora qum barxanlari paydo bo‘ldi.
3. Asosan soz tuproqlardan tashkil topgan Mirzacho‘l landshafti yuzaga keldi.
4. Nurota tog‘ tizmalari, Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘lari, qizil qum sahrosida esa Auminztau, Muruntou, Buruntou, Omontoytou va boshqalar yuzaga chiqib hozirgi zamonaviy ko‘rinishlarga ega bo‘ldi.
5. Amudaryo va Sirdaryo daryo havzalari paydo bo‘lib Orol dengizi bunyod bo‘ldi (74-rasmga qarang).
6. Palegen va neogen geologik davrlarida yuqorida eslatilgan O‘zbekiston xududidagi tog‘liklar shu davrlarda hosil bo‘lgan jins yotqiziqlari hisobiga qad ko‘tardi. Ammo to‘rtlamchi davr davomida kuchli va regional nurash jarayoni vujudga kelgandan so‘ng paleogen va neogen davri qatlamlarining uchdan ikki qismi nurab tarqalib ketdi. Xozirgi vaqtda paleogen va neogen jins yotqiziqlari chuqur sayliklarda, vodiylarda, botiqliklarda va kamdan-kam tog‘etaklari yon bag‘rilarida saqlanib qolgan xolos.
84-Rasm. Meganevra
85-Rasm. Pansirnogolovыe
86-Rasm. Edafozavr
87-Rasm. Mezozavr
88-Rasm. Mezozoy landshaft
89-Rasm. Mastodonzavr
90-Rasm. Mosxops
Do'stlaringiz bilan baham: |
