Chirchiq davlat pedagogika instituti shukurullo mardonov umida zokirova

zardushtiylik
dini keng yoyilgan davrda ham pedagogik mafkura hukm 
surgan. Bu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” ning 
bizgacha etib kelgan ayrim sahifalarida o‘z ifodasini topgan. 
Biroq islomgacha davr tarbiyashunosligi, fan va madaniyati 
tarixini yoritish imkoni chegaralangan. Chunki, dastlab Aleksandr 
Makedonskiy boshchiligidagi yunon-makedon qo‘shinlari, so‘ngra 
Qutayba ibn Muslim rahbarligidagi arab istilochilari olib borgan 
talonchilik, vayronagarchiliklar tufayli o‘sha davrga tegishli deyarli 
barcha asarlar, manbalar yo‘qotib yuborildi. Lekin islom va islomdan 
keyingi mavjud pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim-tarbiyaga oid 
an’analarni, qadriyatlarni, xalq pedagogikasini ilmiy o‘rganish, puxta 
tahlil qilish va hayotga tadbiq etish bugungi kunning muhim va dolzarb 
muammosidir. 
Mustaqillikka erishganimizga qadar biz tarbiya ishlarimizga 
Evropa pedagogikasini asos qilib oldik va o‘rgandik. Endigi vazifa 
Sharq pedagogikasi bilan G’arb pedagogikasining eng ilg‘or an’analarini 
o‘rganishga e’tiborni qaratishdan iboratdir. Chunki ilmu-fan avval 
Sharqda taraqqiy etgan. Buyuk nemis olimi Xerler: «Sharq Evropaning 
muallimidir» -deganda xaq edi. 
Yuqoridagi fikrlarning o‘zi madaniyat, ma’rifat Sharqdan 
Evropaga tarqalgan deyishga asos bo‘la oladi. Chunki, savodxonlik 
maktablarining, qadimiy yozuvlarning vujudga kelishi eng qadimgi 
manbalarda «Avesto», So‘g‘d, Baqtriya, Urxun-Enisey, Xorazm va 
boshqa yozuvlar Turon zaminida yuzaga kelganligi, shu muqaddas 
zaminda yashayotgan xalqlarning eng qadimgi ajdodlari savodxon 
kishilar bo‘lganligidan dalolat beradi. Xaqiqatdan ham shunday, o‘zbek 
xalqining madaniy merosi ulkan bir dengiz. O’tmishimizda unutilgan 

---

10 
shunday ulkan sarchashmalar borki, ularni puxta, atroflicha o‘rganmoq 
birinchi galdagi vazifamizdir. 
Bu esa qadimiy boy ma’rifiy merosimizning qimmatli manbalarini 
bebaho xazinamizni yuzaga olib chiqish, uni hozirgi ilmiy pedagogik 
tafakkur iste’moliga kiritishni taqozo etadi. VII-XII asrlar davomida 
Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. Ayniqsa, 
aniq fanlarga qiziqish orta boshladi. O’sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, 
al- Forobiy, al-Farg‘oniy, al-Beruniy, ibn Sino, az-Zamaxshariy singari 
qomusiy olimlar dunyoga keldi. Ulug‘ mutafakkirlar inson ma’naviy va 
tafakkur dunyosini boyitishda insoniyat ongini, madaniy-ma’rifiy 
qarashlarni o‘stirishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy rol 
o‘ynadilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratdilar. XV - 
XVI asrlarga kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, 
Ulug‘bek, Ali Qushchi, Alisher Navoiy, Kamoliddin Behzod, Zahiriddin 
Muhammad Bobur, singari allomalarni voyaga etkazdi. U davrda 
Markaziy Osiyo shaharlarida qator madaniy va ilmiy markazlar vujudga 
keldi. 
Demak, Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi va uning 
madaniy-ma’rifiy taraqqiyoti asrlar davomida misli ko‘rilmagan 
darajada rivojlangan. Qolaversa, uning axloq-odobga oid qarashlari, 
pedagogika fanlari bo‘yicha ta’limoti butun jahonga o‘rnak bo‘larli 
ma’no va mazmun kasb etgan. 
Oktyabr to‘ntarishidan keyin, ya’ni 1917 yildan boshlab Turkiston 
mintaqasida «Yashin tezligida» Sho‘ro hokimiyati o‘rnatila boshlandi. 
Bu tuzum komunistik mafkurani targ‘ib va tashviq qildi. Sho‘ro 
hokimiyatining dastlabki yillarida Turkistonda yangi maktablar ochish 
va ularni mustahkamlash vazifalari ko‘ndalang qilib qo‘yiladi. Unda 
yoshlar ongiga mustabid hokimiyat g‘oyalarini singdirish, shu ishlarni 
amalga oshiradigan pedagog xodimlar tayyorlashga e’tibor berildi. U 
ishlarni amalga oshirishda Rossiya xalq ta’limi yo‘nalishi va tizimi 
etakchilik qilgan. Tarixdan ma’lumki, qaysi davlat yoki mamlakat 
hukmron bo‘lsa, u tobe mamlakat va xalqqa o‘z mafkurasini, 
madaniyatini, axloq-odob aqidalarini singdirishga harakat qilgan. 

---

11 
1924 yildan boshlab Turkistonning parchalanishi, milliy 
respublikalar tashkil etilishi oqibatida milliy madaniyat yo‘li asta-sekin 
to‘sila boshlandi. Asrlar osha amalda qo‘llanib kelingan, qomusiy ilmlar 
bitilgan yozuv man etildi. Avval lotin keyin rus grafikasi asosida 
qurilgan yozuvga o‘tildi. Bu tadbir Markaziy Osiyo xalqlarining o‘z 
madaniyati tarixini o‘rganish imkoniyatidan mahrum qildi. 
Maktablarda dunyo fanini rivojlantirishga munosib hissa qo‘shgan 
o‘zbek fan va madaniyatining asoschilari, musulmon olamining ulug‘ 
zotlari emas, balki o‘zbek xalqi kamolatiga aloqasi bo‘lmagan shaxslar 
faoliyati o‘rgatildi. 
Musulmon dunyosining muqaddas kitobi Qur’oni Karim, 
Muhammad Alayhissalom xadislarini o‘rganish taqib ostiga olindi. 
Natijada o‘zbek xalqi milliy axloq-odobi va tarbiya an’analaridan
mahrum bo‘la boshladi. Bu yo‘qotish o‘zbek fani, madaniyati va 
pedagogika fanlari rivojlanishiga salbiy ta’sirini ko‘rsatdi. 
1991 yilga kelib, O’zbekiston xalqi mustaqillikka erishgach, 
o‘zining yangi milliy Qomusi asosida hamma sohada bo‘lganidek 
o‘zbek milliy fani va madaniyati, “Pedagogika nazariyasi va tarixi”ga 
ham yangicha yondashish imkoniyati tug‘ildi. 
O’tmishda atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlarni 
aytib qoldirganlar, bularni o‘rganish pedagogik tafakkurning o‘sishiga, 
pedagogik madaniyatning ortishiga imkon beradi. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, biz o‘rganmoqchi bo‘lgan 
pedagogika nazariyasi va tarixi fanining maqsad va vazifalarini 
aniqlashimiz va buni ta’lim-tarbiya jarayonida amaliyot bilan bog‘lab 
qo‘llashimiz va takomillashtirishimiz lozimdir. 
Demak, “Pedagogika nazariyasi va tarixi” fani eng qadimgi 
zamonlardan tortib, to hozirgi kungacha bo‘lgan turli tarixiy davrlardagi 
tarbiya, maktab va pedagogik nazariyalar taraqqiyotini milliy va 
umuminsoniy aqidalarga tayanib o‘rganadi. Zero, pedagogika tarixi 
fanini o‘rganish o‘qituvchining pedagogik mahoratini, madaniyatini 
oshiradi. Unga o‘tmishdagi eng yaxshi tajribalarni hozirgi zamon 
maktablari ta’lim-tarbiya jarayoniga bog‘lab tahlil etish imkoniyatini 

---

12 
yaratib beradi. Bu fanni o‘rganish o‘qituvchining umumpedagogik bilim 
darajasini kengaytiradi, pedagogik merosga to‘g‘ri munosabatda 
bo‘lishiga undaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, biz pedagogika tarixini 
o‘rganishimiz orqali jahon madaniyati, ta’lim-tarbiya, maorif 
muassasalari tizimini takomillashib borish jarayoni haqidagi umumiy 
tasavvurga ega bo‘lamiz. “Pedagogika nazariyasi va tarixi” fani bo‘lajak 
o‘qituvchilarga bilim beribgina qolmay, ularda milliy iftihor va g‘urur 
hissini ham tarbiyalaydi. 
Chunonchi, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek “Xalqimiz tayanchi 
- ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir xazina. Bu 
xazinadan odilona foydalanish lozim”. 
Pedagogika nazariyasi va tarixi ijtimoiy fan bo‘lib, tarixiy 
pedagogik hodisalarga davr talabi asosida yondashadi, tarbiya nazariyasi 
va amaliyotini turli bosqichlarida xilma-xil bo‘lganligini ochib beradi. 
Pedagogika nazariyasi va tarixi fani quyidagi fanlar, ya’ni: 
pedagogika, psixologiya, madaniyat tarixi, O’zbekiston tarixi, jahon 
xalqlari tarixi, falsafa, etnografiya, arxeologiya, ahloqshunoslik va 
boshqa bir qator fanlar bilan uzviy aloqadadir. 
Biz pedagogika nazariyasi va tarixi fanini o‘rganish va tahlil 
qilishimizda quyidagilarga asoslanamiz. Bular: qadimgi yozuvlar, 
bitiklar, qo‘l yozma yodgorliklari, Sharq mutafakkirlarining ilmiy, 
ma’naviy merosi, xalq og‘zaki ijodi, muqaddas kitoblar, pandnomalar, 
dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari va darsliklar, xalq maorifi masalalariga 
oid materiallar, matbuot materiallari, Prezidentlarimiz Islom Karimov, 
Shavkat Mirziyoyevlarning ta’lim-tarbiyaga doir asarlari, nutq va 
maqolalaridir. 
Pedagogika nazariyasi va tarixi fanining metodologiyasi esa milliy 
va umumbashariy qadriyatlar, xalq pedagogikasi, Markaziy Osiyo va 
Sharq mutafakkirlarining ilmiy va ma’naviy merosi, O’zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Sh.Mirziyoyevning ta’lim-tarbiyaga oid asarlari va milliy istiqlol g‘oyasi 
haqidagi nazariyalar hisoblanadi. 

---

13