Chirchiq davlat pedagogika instituti shukurullo mardonov umida zokirova

 

---

32 
1.5.
 
Eng qadimgi yozma yodgorliklarda ta’lim-tarbiya 
masalalari 
Eramizdan oldingi minginchi yillarning o‘rtalarida eng qadimgi 
ajdodlarimiz tomonidan qaxramonlik mazmunidagi juda ko‘p afsonalar 
rivoyatl” ga kiritilgan.
“Avesto”da insonning barkamol bo‘lib etishishida uning so‘zi, 
fikri, ishi, birligiga katta e’tibor berilgan. Bu ahloqiy uchlik eng qadimgi 
davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga 
asos bo‘lgan desak xato qilmagan bo‘lamiz. 
Ma’lumotlarga ko‘ra “Avesto” eramizdan avvalgi VII asrning oxiri 
va VI asrning boshlarida yaratilgan bo‘lib, u uzoq davrlar maxsuli 
sanaladi. Hamda davrlar o‘tishi bilan u qayta-qayta ishlanadi. Barcha 
manbalarda to‘liq kitob holida shakllanishini eramizdan avvalgi birinchi 
asrga to‘g‘ri keladi, deyiladi. 
“Avesto”ning vatani Xorazm ekanligini olimlar ishonch bilan 
ta’kidlaydilar: Zardusht eramizdan oldin VI asrda yashagan. Xorazmda 
yashagan chorvadorlar oilasi spitama urug‘idan bo‘lgan. Otasi 
Paurushaspa, onasi Dugdova deb nomlanganlar, ular ot va tuya boqish 
bilan shug‘ullanganlar. Zardusht ko‘p xudolikka sig‘inish, qurbonlik 
natijasida mollar qirilib ketayotganini hamda qabilalar o‘rtasidagi 
nizolarni ko‘rib, uni oldini olishni o‘ylaydi va o‘z ta’limotini targ‘ib eta 
boshlaydi. Lekin qabila boshliqlariga uning ta’limoti yoqmaydi. 
Zardusht xudodan kelgan vaxiy orqali ko‘pxudolikka qarshi yakka 
xudolikni targ‘ib etib chiqadi, kuchli hokimiyat o‘rnatib, er yuzida 
tinchlikni barqaror etish uchun kurashadi, yaxshilik va ezgulik xudosi 
Axura Mazdani himoya etadi. 
Zardushtning yangi ta’limotini istamagan qabila boshliklari uni 
taqib etadilar. U Rayga (Eronga) qochadi va o‘z dinini o‘sha erda tarkib 
toptiradi. “Avesto”ni shox Vishtaspga (Gushtasp) taqdim etadi. Shox 
Vishtasp uning homiysiga aylanadi. Vishtaspning farmoniga binoan 
otashxona - ibodatxonalar qurdiriladi va zardushtiylik dini keng 
tarqaladi. 

---

33 
Adabiyotshunos 
X.Xamidov 
Zardushtning 
shox 
Gushtasp 
vazirining qizi Xavoviga uylangan, undan uch o‘g‘il - Istavatra, 
Urvatatnara, Xvarachira va uch qiz - Freni, Triti, Pourichista nomli 
qizlari bo‘lganligini keltiradilar (93, 87-88 b.). Vishtaspning farmoniga 
ko‘ra 1200 bobdan iborat “Avesto” ni oltin taxtaga yozdirilib, shox 
otashkadasiga topshiriladi. 
Manbalarda “Avesto” ning kitob holidagi matni eramizdan oldingi 
12 ming oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgani keltiriladi. 
Bu nushasi Iskandar istilosigacha Istahr shahrida saqlangan. Iskandar 
Istahrni bosib olgach, “Avesto”dagi tibbiyot, nujum, ilmu hikmat 
sohalariga oid matnlarni yunon tiligi tarjima qilib, boshqasini yoqib 
yuborishga buyurgan. Ba’zi tadqiqotchilar eng qadimgi nushasi 1324 
yilda ko‘chirilgan bo‘lib, Kopingagen kutubxonasida saqlanishini 
aytishsa (N.Mallayev), boshkalar esa (V.A.Livits) 1288 yilda eng 
qadimgi qo‘lyozma nushasi yaratilganini aytadilar. 
Zardushtiylik ta’limotini jamg‘arilgan 
Zardushtning kitobi 
bizgacha 2 nushada etib kelgan. Birinchisi - duolar to‘plamidan ibrat 
bo‘lib, “Vendidot” - sede, ya’ni “Pok Vendidot” deb ataladi (A.Irisov). 
Bu kitobga “Yasna”lar, “Vispered” ham kiritilib, bir butun tarzda 
shakllangan. Ikkinchisida ham, birinchisidagi kabi “Vendidat”, “Yasna”, 
“Vispered”lar kiritilgan bo‘lsa ham, bu kitob tarjima qilinib sharhlar 
bilan beriladi. Shuning uchun ham sharhli nushasi “Avesto va Zand” 
yoki “Zand Avesto” deb yuritiladi. Ikkinchi variantiga binoan “Avesto» 
quyidagi qismlardan iborat: 
1.”Vendidot” 22 bobdan iborat. Asosan, Axuru Mazda bilan 
Zardushtning savol-javobi shaklida yozilgan bo‘lib, u yomon ruhlarni, 
devlarni engach voqealari, gunohlardan pok bo‘lish qoidalari hamda 
mifologik unsurlarni o‘z ichiga oladi. Ya’ni devlarga qarshi qonun, 
qonunnoma bo‘lib, yomonlik timsoli bo‘lgan devlarga nafrat bilan 
qarashdan iboratdir. 
Axura Mazda yurtida yaxshilik, hayrli ishlarni yuzaga 
keltirsa, Anxra Manu (Axriman) o‘z yurtida yomonlik yaratadi. 

---

34 
2. “Visparad”. U 24 bobdan iborat. “Visparad” ibodat qo‘shiqlarini 
o‘z ichiga oladi. 
3.”Yasna”. Yasnalar 72 bobdan iborat. Diniy ibodatlar paytida, 
qurbonlikka chaqirish marosimida aytiladigan qo‘shiqlar, xudolar 
madhiyasi va boshqalar. Uning 17 bobi Gotlar deb ataladi. Bular 
“Avesto”ning eng qadimgi qismlari sanaladi. 
4. Yashtlar. U zardushtiylik xudolari va ma’budalari madhiga 
aytilgan 22 qo‘shiq (Gimnlar)ni o‘z ichiga oladi. 
5. Kichik Avesto (Xurda Avesto, Xvartak-apastak). Quyosh, Oy, 
Ardvisura, Mitra, olov va boshqa xudo hamda ma’budalar sharafiga 
yig‘ilgan kichik ibodat tekst (Gimnlar)idan iborat. Zardushtiylik 
to‘g‘risida so‘z borganda unda to‘g‘rilik bilan yashash va ahloqiy 
unsurlarga asoslanganligini ta’kidlash lozim. Ayniqsa, “Avesto”da 
zardushtiylikning insonga, insonning jamiyatda tutgan o‘rniga 
munosabati “got”larda to‘liq yoritilgan. 
Tarbiyaviy manba sifatida “Avesto” katta ahamiyatga ega. 
Yuqorida aytganimizdek, Zardusht qadimgi qabilalardagi diniy 
e’tiqodlarni isloh qilgan. Zardusht ta’limotining yangiligi shundaki,
Axura Mazda (Qodir iloh_dunyoda adolat va yaxshilikning ijodkori 
sanaladi: Anxra Mani esa (yovuz ruh) barcha yomonliklar sababchisi. 
“Avesto” ning mazmuni haqida uning bizgacha etib kelgan parchalari 
matnlariga asoslanib quyidagilar ifodalanganini ko‘ramiz: 
“Vendidot”ning dastlabki uch bobida xalq hayotida erning qay 
darajada muhim ahamiyatga ega ekanligi kuylanadi. Masalan, 1 bobida 
yovuzlik va adolat o‘lkalar tasniflanar ekan, Axura Mazda tinchlik 
o‘lkasi, Adolat o‘lkalarning asoschisi, Angro Manvyu esa jaholat 
urug‘ini sochuvchi sifatida talqin etiladi. Ana shu o‘lkalardan 17 o‘lka 
sanab o‘tiladi. 
“Avesto”da tasvirlangan Adolat o‘lkasining keyingi davrlardagi 
nomlarini quyidagicha keltiradi: 
1. Aryana Vedja - Xorazm yoki Araks daryosi qirg‘og‘idagi, yoki 
Amu va Sirdaryo deltasidagi o‘lka.

---

35 
2. Gava-So‘g‘diyona. 3. Mouru (Margav) - Marshana (Marv, 
hozirgi Mari). 4. Baxdi-Baqtriya (Balx). 5. Nisaya-Nisa, Parfiya 
poytaxti. 6. Xaroy -Isfaxonda bir joy. 9. Xnenta - Gurkaniya. 10. 
Xaraxvaiti - Garut (Araxoziya bilan bog‘liq). 
11.Xetumant - Gilmenda havzasidagi viloyat. 12. Raga - 
Midiyadagi bir shahar, Ray Tehronga yaqin. 13. Chaxra - Xurosondagi 
bir joy. 14. Varna - janubiy Kaspiy buyi viloyati. 15. Xapta Xindav - 
Inda, Panjob havzalari hududi. 16. Rangxa irmoqlari - mifologik o‘lka. 
Ikkinchi bobda Yima haqida afsona keltiriladi. Unda erni uch 
barobar ko‘paytirish, odamlarni, hayvon va o‘simliklarni himoya qilish 
uchun chegara belgilanadi. Erning suvdan paydo bo‘lganligi haqida 
qadimgi Hind-Eron qabilalarining dastlabki tasavvurlari ifodalanadi. 
Keyingi boblarda esa gunoh va uning jazosi, poklikning mohiyati 
ta’riflanadi, olov, suv, er, chorva, daraxt, o‘simliklar ulug‘lanadi, 
kohinlar, harbiylar, dehqon va chorvadorlar madh etiladi. hayvonlarga 
zulm o‘tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo‘limda 
gigiyenaga oid qoidalar: tirnoq va sochlarni parvarish qilishga ham 
e’tibor beriladi. 
“Avesto”da biz inson shaxsining takomiliga oid ma’rifiy 
fikrlarning ma’lum bir tizimini ko‘ramiz. Xatto “Avesto”ni dastlabki 
pedagogik asar desak ham xato qilmagan bo‘lamiz va eng qadimgi 
davrlarda xalqimizning tabiiy, ilmiy, ma’rifiy fikrlariga oid qiziqarli 
materiallarga ega bo‘lamiz. Shuningdek tadqiqotchilar ham uni diniy 
xarakterga ega bo‘lishi bilan birga falsafa, siyosat, ta’lim-tarbiya, 
adabiyot masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida va uning kelib 
chiqishi haqida muhim fikrlar bayon etadilar. 
Xulosa qilib aytganda, “Avesto”da insonning barkamol bo‘lib 
etishishida uning so‘zi, fikri, ishi birligiga katta e’tibor beriladi. Bu 
axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan 
barcha ma’rifiy asarlarga asos bo‘lgan desak xato qilmagan bo‘lamiz. 
Zero, unda insonning inson sifatida ma’naviy va moddiy kamol topishi 
uchun zarur bo‘lgan muayyan talablar o‘z ifodasini topib, hayot kodeksi 
sifatida faqat Sharq xalqlarining emas, g‘arbning ham muqaddas merosi 

---

36 
bo‘lib qoldi. Zardushtiylik axloqining asosiy uchligini jadvalda 
quyidagicha ifodalash mumkin.