|
73
4.3. Unsurul Maoliy Kaykovusning “Qobusnoma” asari -
pandnoma turkumidagi dastlabki asar sifatida
Ming yilga yaqin davrdan beri xalqni, ayniqsa, yoshlarni hayotga,
amaliy
faoliyatga
tayyorlashda
qo‘llanma bo‘lib kelayotgan
“Qobusnoma” asari esa hozirgi o‘zgarishlar davrida insonni ma’naviy
kamolatga etkazishda yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur
asar juda ko‘p sharq va g‘arb tillariga tarjima etilgan. Uning muallifi
Unsurul Maoliy Kaykovus gilon qabilasidan bo‘lib, Tabristonda
(Hozirda Kaspiy dengizining janubidagi hudud) yashagan. Ammo biz
Kaykovus va uning avlodlari haqida juda oz ma’lumotga egamiz.
Kaykovusning o‘zi ta’kidlaganidek, butun bir asar oxirgi bobda ta’rif
berilgan javonmardlar tarbiyasiga bag‘ishlangan. Kaykovus “... barcha
fikr va tushunchalarim sening uchun kitobga yozdim va har bir ilm, har
hunar va har peshakim bilur edim, hammasini qirq to‘rt bobda bayon
etdim”, deyish bilan har bir yoshning aqliy, axloqiy, jismoniy
tarbiyasiga oid turmush tajribasi bilan bog‘langan holda kamolga
etkazish yo‘llari va usullarini bayon etgan. Kitobda javonmardlar
egallashi zarur bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarda ta’lim-tarbiya berish
nazariyasi ko‘zda tutilgan:
1. Kaykovus bilim haqida.
2. Hunar va turli kasb egalari haqida.
3. Turmush va xulk-odob qoidalari haqida.
4. Jismoniy etuklik haqida.
Chunki har bir javonmard uchun tan, jon, havas va ma’oni, ya’ni
ham sipohiylik, ham ma’rifat, ham donishmandlikka ega bo‘lish zarur
bo‘lib, bu hislatlar ana shu yuqoridagi to‘rt yo‘nalishda zikr etilgan.
Kaykovusning “Qobusnoma” asarida esa yoshlar tarbiyasida -
javonmardlik talablaridan eng muhimi - bu yuksak axloqlilik tarbiyasi
ekanligi keltiriladi. U yoshlarda insonga nibatan insoniy munosabatda
bo‘lish, adolatlilik, samimiylik, sahiylik, mardlik kabi hislatlarni tarkib
toptirishni istaydi va asarning boshidan oxirigacha ana shu ezgu
maqsadini amalga oshirishga harakat qiladi.
74
Kaykovusning hayotda xulq - odob qoidalariga qanday rioya etish
haqidagi fikrlari ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bu qanoatli,
muruvvatli bo‘lish haqidagi qarashlari, ayniqsa, diqqatga sazovor. Uning
axloqiy qarashlari yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi qarama-qarshilik
asosida bayon etilgan: “Ey farzand, yaxshilik qil va qilg‘on yaxshilikdan
hargiz pushaymon bo‘lmagil. Bir kishiga bir yaxshilik qilsang, ko‘rgilki,
yaxshilik qilg‘on vaqtda u kishiga naqadar rohat etadi, sening
ko‘nglingga ham undan ziyodroq shodlik va yozish xuramlik etishur.
Demak, bu jahonda yaxshilik va yomonlik mukofoti, albatta, etgulsidur.
Yaxshilikning yaxshilik bilan qaytishi ayni haqiqatdir. Kaykovusning
kundalik turmushdagi xulq-odob qoidalariga oid fikrlari asarning
“Majoz” (hazil-mazah) qilmoq, shatfanj (shaxmat), nard o‘ynamoq
zikrida”, “Shikorga (ovga) chiqmoq zikrida”, shuningdek, ovqatlanish,
dam olish, hammomga borish, mehmondorchilik, sharob ichishga
bag‘ishlangan boblarida bayon qilingan bo‘lib, hozirgi paytda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan. Bunday xulk-odob qoidalari inson kamolatini
ko‘rsatuvchi sevgi va muhabbat, do‘st tanlash va dushmandan saqlanish
masalalarida, ayniqsa, namoyon bo‘ladi. “Ishq va uning odatlari zikrida”
bobida Kaykovus ishqda yanglishmaslikni, latif ta’b bo‘lishni manzur
ko‘radi.
Kaykovus inson tarbiyasiga katta e’tibor bergan, axloqiy yuksak
insonni tarbiyalash mezonlarini ham ko‘rsatib o‘tgan. U axloqlilikning
birinchi belgisi suhandonlik deb biladi, suhandonlik (notiqlikda rost
so‘zlash kerakligini ta’kidlaydi. U so‘zlarni to‘rt xilga bo‘dgani kabi
odamlarni ham to‘rt xilga bo‘ladi: birinchi xil kishilar ko‘p narsani
biladi va yana belgisi kelaveradi. Bular Olimlar bo‘lib, ularga
bo‘ysunish kerak, deydi. Ikkinchisi, bilmagan narsani bilishga harakat
qiladi, ular qobil kishilar bo‘lib, bunday kishilarga o‘rgatish kerak.
Uchinchisi, bilganini ham bilmaydi, uyquda yashagandek ularni
uyg‘otish kerak. To‘rtinchisi, bilmaydi va bilmaganini tan olmaydi.
Bular johil kishilar bo‘lib, ulardan qochish kerak, deydi.
So‘zlarning esa - birinchisi - bilinmaydi va aytilmaydi; ikkinchisi
aytiladigan va biladigan; uchinchisi - ham bilinadi, ham aytishga,
75
bilishga zarurati yo‘q. Ammo aytsa ham bo‘ladi. To‘rtinchisi -
bilinadigan va aytilmaydigan. Eng yaxshisi to‘rtinchisi, ya’ni
bilinadigan va ayttilmaydigani, deydi. So‘zlaganda andishalik bo‘lish,
sovuq so‘zli bo‘lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, maqtanmaslik,
birovning so‘zini diqqat bilan eshitish odoblarini ta’kidlaydi.
Uning axloqiy qarashlari kitobda ota-ona haqqini bilish bilan
boshlanadi. Unda Kaykovus “Qur’on” va “Hadis”lardagi talablardan
kelib chiqqan holda o‘zining nuqtai nazarini bayon qiladi: “o‘z
farzanding sening haqingda qanday bo‘lishini tilasang, sen ham ota-
onang haqida shunday bo‘lgil, nedinkim sen ota-onang haqida nima ish
qilsang, farzanding ham sening haqingda shunday ish qilur, chunki
odam mevaga, ota-ona daraxtga o‘xshaydur”, deydi.
Kaykovus oilada otaning vazifasi va burchiga alohida ahamiyat
beradi. Farzand tugilganida avvalo unga yaxshi ot qo‘yish, undan so‘ng
aqlli va mehribon murabbiyga topshirish, o‘qitish, ulg‘aya boshlaganda
kasb va hunar o‘rgatish kerak, deydi. Kaykovus otaning burchi yana o‘z
farzandiga adab ham o‘rgatish ekanligini ta’kidlaydi. U ilm, hunar va
odabni farzandga meros qoldirish har bir otaning farzandi haqqini
bajargani, deb hisoblaydi. Kaykovus otalarning o‘z farzandlariga
nisbatan qattiqqo‘l bo‘lishini talab etadi. Lekin bolalarni jazolashni
otaning o‘zi emas, murabbiy tomondan bajarilishini istaydi. Chunki
otaning o‘z qo‘li farzandini jazolashi unda adovat hissini paydo qiladi.
Lekin otadan farzand hayiqib tursin, agar u hayikmasa ota-onani xor
qiladi, deb ta’lim beradi.
U Pifagor aytgan quyidagi o‘n xislatni har bir kishi o‘zida tarkib
toptirishini ta’kidlaydi. Bular: o‘zidan zo‘r kishi bilan urushmaslik;
hasadchi kishi bilan birga jamoat o‘rtasida o‘tirmaslik; riyokor, ikki
yuzlamachi kishi bilan do‘st bo‘lmaslik; yolg‘onchi kishi bilan muomala
qilmaslik; bahil bilan suhbatda bo‘lmaslik; g‘ayr, dushman kishi bilan
sharob ichmaslik; xotinlar bilan bir erda o‘tirmaslik; kishilarga sir
aytmaslik; biror kishi aybingni aytsa, shu aybni yo‘qotishga harakat
qilish; biror kishini ortiqcha maqtash yoki ortiqcha yomonlamaslik,
muxtoj bo‘lgan odamni gina, qahr bilan qo‘rqitmaslik; gunohkorninig
76
gunohini avf etish kichiklarga mehribon bo‘lish; bir ishni ikki kishiga
buyurmaslik kabi hayotiy tavsiyalarni keltiradiki, inson o‘z hayotida har
bir daqiqada bunday xatti-harakatlarga duch keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
