|
Mulk ishlab chiqarish vositalari
va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni egallash,
foydalanish va ularni tasarruf etish sohasida bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarning
majmui sifatida ham ta'riflanishi mumkin.
Yuridik ma'nodagi “mulk” tushunchasi to`g`risida to`xtalib shuni aytish kerakki,
shaxslar tomonidan tabiat boyliklarini, ashyolarini o`zlashtirishda bo`ladigan ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soladigan va mustahkamlaydigan huquqiy normalar tizimi –
yuridik ma'nodagi “mulk” tushunchasida qo`llaniladi. Bu ma'nodagi mulk mulk
huquqi (subyektga tegishli sof ma'nodagi subyektiv huquq sifatida emas, balki
muayyan huquq sohasi) sifatida ko`riladi.
Mulk huquqi tushunchasining yuridik ta'rifi FKning 104-moddasida berilgan.
Unga muvofiq, mulk huquqi shaxsning o`ziga qarashli mol-mulkka o`z xohishi bilan
va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish,
shuningdek o`zining mulk huquqini, kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzishni
bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir. Bu ta'rif mulkdorning o`z mulkiga
nisbatan munosabatining barcha huquqiy jihatlarini qamrab oladi. Shu bilan birga,
ushbu ta'rifda uchinchi shaxslarning mulkdor mulkiga munosabatlarining eng muhim
qonuniy asosi kafolatlangan. Ya'ni, mulkdorning mulk huquqini kim tomonidan
bo`lmasin har qanday buzishdan muhofazalay olishi imperativ me'yor sifatida
mustahkamlangan. Bu ham esa, o`z navbatida mulkdor mulk huquqini majburiy
ma'noda “muqaddasligini” ifodalaydi.
Mulk huquqining mazmuni
Mulk huquqi o`z navbatida ikki ma'nodagi: obyektiv va subyektiv ma'nodagi
mulk huquqiga bo`linadi.
Obyektiv ma'nodagi mulk huquqi deganda, tabiat ashyolarini ijtimoiy
o`zlashtirishning mavjud zahiralarini, usullarini belgilash, tartibga solish va
mustahkamlash uchun xalq manfaatlarini ko`zlab belgilangan tadbirlarni ifodalovchi
huquq normalari yig`indisi nazarda tutiladi. Chunonchi, mulk to`g`risidagi umumiy
qoidalar obyektiv huquq normalari hisoblanadi.
Subyektiv ma'nodagi mulk huquqi deb, ayrim shaxslar, ya'ni huquq
subyektlarining (davlat, yuridik shaxslar va fuqarolarning) obyektiv huquq normalari
asosida kelib chiqadigan mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish
huquqlariga aytiladi.
120
Mulkni o`z xohishiga ko`ra va o`z manfaatini ko`zlab egallash, undan
foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek mulk huquqini har qanday
buzilishlardan bartaraf etishni talab qilish huquqi tushunchalari mulk huquqining
mazmunini tashkil etadi. Subyektiv mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan bu
elementlar mulk egasiga qonun bilan belgilangan doiralarda beriladi.
O`zbekiston Respublikasining Mulkchilik to`g`risidagi qonuni va FKning 164-
moddasida belgilanishicha, mulkdor o`ziga tegishli mol-mulkka o`z ixtiyoriga ko`ra,
o`z xohishi va manfaatlarini ko`zlab egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf
etadi. Shu ma'noda mulkdor o`z mulkiga bo`lgan huquqlarini ixtiyoriy ravishda, o`z
xohishiga ko`ra amalga oshiradi. Mulkdorning o`z xohishi deganda, uning o`z erki,
irodasi bilan o`z manfaatlarini ko`zlab, birovning (uchinchi shaxslarning) tayziqisiz,
g`ayrihuquqiy ta'sirsiz harakat qilishi nazarda tutiladi. Agar mulkdorga nisbatan
bunday holatda zo`rlik, tayziq ko`rsatilgan bo`lsa, qonun mulkdorning xohish-irodasi
erkin amalga oshirilishini kafolatlaydi va muhofaza qiladi. Ayni vaqtda mulkdorning
o`z xohishiga ko`ra ish tutishi qonun, insof va adolat doirasida amalga oshirilishi
lozim.
Mulkdorning mulkiy huquqni o`z xohishiga ko`ra amalga oshirishda uning
manfaati yotadi. Bu manfaat bevosita uning o`ziga, yaqinlariga yoki boshqalarga
taalluqli bo`lishi mumkin. Masalan, ota-ona voyaga yetmagan farzandi nomiga
bankka omonat pul mablag`i qo`yganda ham, garchi bunda uchinchi shaxsning
manfaati ko`zlaganday bo`lsa ham, aslida mulkdorning harakati zamirida ota-ona
sifatidagi burchi yotadi. Mulkdorning o`zi xohishiga ko`ra yoki manfaatiga zid
ravishda mulkiy bitimlar tuzishiga majbur qilish, umumiy qoida bo`yicha bunday
bitimlar haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi.
Yuqorida aytganimizdek, mulk huquqi uch unsur (element) – mulkka egalik
qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishdan tashkil topadi.
Mulkni egallash huquqi mulkni qo`lda yoki unga nisbatan o`z huquqlarini amalga
oshirishga imkon beruvchi biron joyda saqlab turishdir. Mulkni qonunga muvofiq
ravishda o`z qo`lida yoki o`z erki-irodasi ta'siri ostida saqlab turgan shaxs mulkni
egallash huquqiga ega. Bunday huquq, avvalo, mulk egasiga tegishli bo`ladi. Avvalo
deganimizning boisi shundaki, mulkni egallash huquqi qonun yoki shartnomaga
asosan boshqa shaxsda ham bo`lishi mumkin. Masalan, mulk shartnoma bo`yicha
ijaraga berilganida, vaqtincha tekin foydalanish uchun topshirilishida, omonat
qo`yilishida yoki ma'muriy dalolatnomalarga binoan vaqtincha saqlash uchun biron
tashkilot yoki fuqarolarga o`tkazilishida egalik huquqi mulk egasi hisoblanmagan
shaxsda ham bo`lishi mumkin.
Mulkni qonun talablariga muvofiq qo`lda saqlab turishga qonuniy egallash deb
aytilsa, qonuniy asoslar bo`lmay turib birovlarga qarashli mulkni egallash, masalan,
121
birovning o`g`irlatgan yoki yo`qotgan mulkini qo`lda saqlashga qonunsiz egallash
deb aytiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
