Chiqarish markazi

Hajm massasi va g`ovaklikni hisoblashda quyidagi jadvaldan foydalaniladi: 
Ta
jriba 
va
ri
antl
ari
 
C
h
u
q
ur
li
k, sm
. 
S
il
indr tar
ti
b ra
q
ami
 
Si
lindr og
`irligi
, g.
 
S
il
indr 
h
ajm
i, sm.
 
S
il
indrning nam tuproq 
bil
an og`
irligi
, g
 
Na
m t
uproq
 og`ir
li
gi, g.
 
Qur
uq tuproq og`
irligi
ga
 
nisbata
n, %
 
Qur
uq tuproq og`
irligi
, g.
 
H
ajm
 og`ir
li
gi,g/
sm
3
 
S
oli
shti
rma
 og`ir
li
k, g/s
m
3
 
G
`ova
kli
k, %
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
 
 
Misol: hajmi 100 sm, ogirligi 125 g,bo„lgan silindir 15,3 % namlikdagi 1685 
g tuproq bilan to„ldirilsa, undagi kuruk tuproq 
 
R=(1685-125) ∙100/100+15,3=1353g, α 
 
Uni silindir hajmiga (1000sm
3
) bo„lsak, hajm og„irligi chiqadi: 
 
V=R/V=1353g/1000sm
3
=1,35g/sm
3
 
 
Tuproqning  cheklangan  (dala)  nam  sig‘imini  aniqlash.  Cheklangan  dala 
nam  sig„imi  yoki  tuproq  suv  tushish  qobilyati  muhim  namlik  konstantalaridan 
bo„lib, tuproq ma‟lum qatlamdagisuvni pastga uncha oqib ketmaydigan holda tutib 
turishni bildiradi. Bu muvozanat holatda qatlamma-qatlam namlik aniqlansa, bir hil 

---

90 
 
qo„rsatkichlar olinadi. Bunda aniqlangan nma sig„imi eng muhim nam sig„imi turi 
bo„lib, u tuproq kuchli namlangandan keyin uning  kesim bo„ylab taqsimlanishini 
ko„rsatadi. 
 
Zahob chuqur joylashganda namlashning yuqori chegarasi pastkisi-kapillyar 
namlanish  chegarasi  bilan  tutashmaydi.  Shuning  uchun  bu  holati  mualllaq, 
kapilllyar-birikqan, deb ataladi. 
 
Zahob yuza joylashganda namlanish pastki kapillyar namlanish chegarasiga 
etib boradi. Bunda tuproqdagi suv zahobga tayanib yoki zahob uni ko„tarib turadi. 
Bu  kapillyar  joylashtirilgan  yoki  tirilgan  holdagi  suvdir.  Birinchi  va  ikkinchi 
holatlarda  alohida  tuproq  qatlamlaridagi  tutib  turilgan  namlik  CHDNS  miqdorini 
belgilaydi. 
 
Cheklangan  dala  nam  sig„imi  quyidagi  tartibda  aniqlanadi.  Dalada 
maydoncha  tanlanib,  cheti  pol  qilinadi.  Uning  o„lchami  3h3m.  yoki  5h5,  doira 
shaklida 10-20
2
 li bo„lishi mumkin. 
 
Maydonchaga  2000-3000  m
3
/ga  hisobida  yoki  20-30  sm.lik  qalinlikda  suv 
quyiladi.  Bu  miqdorni  nam  tuproqlarda  kamaytirish,  quruq  tuproqlarda 
ko„paytirish mumkin. Suvni asta-sekin quyib, tuproq yuzasi ochilib qolishiga yo„l 
qo„ymaslik  kerak,  aks  holda,  havo  “tiqinlari”  paydo  bo„lib,  haqiqiy  namlik 
qiymatini  o„zgartirishi  ehtimolidan  uzoq  emas.  Eng  ma‟quli,  maydonchani 
kechqurun  suv  bostirib,  ertalabgacha  suv  singib  ketishini  mo„ljallash  kerak. 
Shunday qilinsa, tuproq yuzasi ham qurib qolmaydi. 
 
Suv butunlay singib ketgach, u tuproq yuzasidan bug„lanishni bartaraf qilish 
chun  tuproq  qalin  himoyalovchi  material-polietilin  plyonka,  somon,  qipiq  va 
h.k.lar bilan yopilib, ustiga tuproq tashlab qo„yiladi. 
 
3-5 kundan keyin og„ir mehanik tarkibli tuproqlarda, 2-3 kundan keyin engil 
tuproqlarda himoyalovchi materilni burg„u bilan teshib, 5 5 takrorlanishda 1,5-3,0 
m.gacha chuqurlikdan namlik aniqlanadi. Tuuproq og„irligi yoki hajmga nisbatan 
aniqlangan namlik har bir qatlamning cheklangan nam sig„imini beradi. 
 
0-100  sm.  lik  tuproq  qatlamining  o„rtacha  namligi  shu  qatlamning  o„rtacha 
nam sig„imini ko„rsatadi. Foizda berilgan namlikni hajmga o„tkazish uchun har bir 
qatlam hajm og„irligi aniqlanadi. 
 
Nam  sig„imini  turli  qatlamlar  uchun  suv  zahirasida  (m
3
/ga)  ifodalash  ham 
mumkin. 
 
CHDNS  bahorda  tuproq  nam  zichlashmagan  paytda  bir  marta  aniqlangani 
ma‟qul. 
 
Tuproq  namliligi  bo‘yicha  sug‘orish  me’yorlari  va  tuproqdagi  fiziologik 
zarur  sv  zahiralarni  hisoblash.  Buning  uchun  CHDNS,  sug„orish  oldidan  tuproq 
namligi, hajm og„irligi va hisobli namlanish chuqurligini bilish kerak. 
 
CHDNS tuproqning yuqorigi namlanish chegarasi bo„lib, mo„l suv berilgach 
yoki yomg„irdan keyin yuzaga keladi. 
 
Tuproq  namligining  suv  beriladigan  pastki  maqbul  chegarasi  tuproq 
hchusiyatlari va tajribaning qabul qilingan tizimi bilan belgilanadi. 
 
Sug„orish  me‟yorlarini  L.N.Rozov  va  S.N.Rijov  formulasi bo„yicha hisobli 
qatlam,  CHDNS  (m
3
/ga)  chegarasi  va  tuproqdagi  suvdan  oldingi  haqiqiy  nam 
zahirasi o„rtasidagi farq asosida belgilash tavsiya etiladi. Namlik tanqisligi darajasi 

---

91 
 
sug„orish jarayonida tuproq yuzasidan bug„lanadigan 10% miqdoridagi suv qo„shib 
hisoblanadi.  16.2-jadvalda  g„o„zaning  gullash  ko„rsatkichiga-hosil  tugish 
davrlaridagi 70% suv oldi tuproq namligiga ko„ra, sug„orish me‟yorini hisobdash 
bo„yicha misol berilgan.