23.OLINGAN HOSIL MA’LUMOTLARIGA VARIATSION STATISTIKA
USLUBIDA METEMATIK ISHLOV BERISH
Dala va hattoki vegetatsiya tajribalarida ular juda puhta o„tkazilganda
parallel va variantlardan bir hosil olib bo„lmaydi. Bitta variantning o„zida
hosildorlik hatto takrorlanishlar bo„yicha ham o„zgarib turadi. Bu dala tuprog„i
unumdorligini bir hil emasligi, tajribani o„tkazish tehnikasi, har tup o„simlik o„ziga
hos o„zgaruvchanlik hususiyatiga egaligi va mehanik zararlanish bilan izohlanadi.
Ko„p sonli parallel variantlar va tajribalarda hatoliklar bo„lsmasa, tuproq
unumdorligi ideal daraja birhillashtirilsa, olingan hosil haqidagi ma‟lumotlarning
o„rtacha arifmetik qiymati shu hosilning haqiqiy qiymatiga mos keladi. Bunday
hollarda parallel variantlardan olingan hosil uchun haqiqiy hosilning muayyan
qiymati atrofida bo„ladiki, bunda ularning ko„rsatkichlari maromida taqsimlanish
eri chizig„i yoki variatsion
Parallel variantlar soni cheklangan (4-6) bizning amaliy ishimizda har bir
variant uchun hosilning o„rtacha arifmetik qiymati bu variantdagi hakiqiy hosil
uchun anik ko„rsatkich bo„la olmaydi. Ammo ayrim ko„rsatkichlar hakiqiy
o„rtacha qiymat atrofida ma‟lum tarzda joylashayotganini bilgan holda, emperik
o„rtacha qiymati hakiqiydan u va bu mikdordaga o„zgarish ehtimolligini belgilash
mumkin.
Ko„rsatkichlar normal taksimlanishi grafigida absissa uќi M nuktasidan
(o„rtacha arifmetik) ikki tomonga ayrim ko„rsatkichlarning o„zgarish birikmalari
ko„yib chiqilgan (23.1.-chizma).
23.1.-chizma. Gauss grafigi.
126
Eng yukori ko„rsatkichlar o„rtacha arifmetik qiymat yakinida joylashgan.
O„rtacha son ko„rsatkichidan oshishlar oshgan sari, ulardan keskin farqlanuvchilar
bo„ladi.
Grafikda kobarikdan botik shaklga o„tgan nukta asosiy yoki kvadratik
o„zgarishga mos keladi, yunon harfi (sigma) bilan belgilanadi. U variatsiya
kamrovi, kator tarkokligini tavsiflaydi. Kator qancha tor bo„lsa, shuncha kam
vaaksincha, kator qancha keng bo„lsa, shuncha katta, o„zgaruvchnlik bo„lmaganda
nolga teng bo„ladi.
Hamma ko„rsatkichlarning uchdan ikki qismi (68,3%) M=oraligi ichida
fakat uchdan biri (31,7%) bu oralikdan tashkarida yotadi. Demak, shu katordagi
tusmollab olingan har kagday ko„rsatkichning oraligidan tashkariga to„gri kelish
ehtimolligi 0,317 ga teng. U vabu tomonga o„zgarish dan ko„prok bo„lishi barcha
ko„rsatkichlarning 22 dan bir qismida (4,5%), o„rtacha ko„rsatkichdan og„ish 38
dan ko„prok bo„lishi esa 370 holatda fakat bir marta uchraydi.
Alohida aniqlanishning asosiy yoki kvadratli og„ishlari birligini hisoblash
quyidagi formula bo„yyicha bajariladi:
Bunda – v o„rtacha arifmetik qiymatining alohida aniklanish og„ish (ba‟zan
u bilan ifodalanadi);
∑v
2
– og„ishlar kvadratlar yigindisi;
n – tajribaning parallel variantlari-takrorlanishlar soni.
Variatsiya katoriningg asosiy elementlariga o„rtacha arifmetik hato ham
kiradi. Kiskas, o„rtacha yoki kvadratli hato dir. Uasosiy og„ishni kuzatuvlar soni
ning kvadrat ildiziga bo„linganiga teng:
Aniqlashlar ishonchliligi takrorlanishlar sonining kvadrat ildiziga mutanosib
holda oshib boradi. Masalan, tajriba 4 karra takrorlanishalrda o„tkazilsa, unda
uning anikligi bir karra takrorlanish ishonchliligiga nisbatan 2 marta (√4) ortadi.
Ushbu variantning o„rtacha arifmetik hatosini o„rniga uning qiymatini ko„yib
aniklash mukin:
Shunda
Tajriba
hatosining
o„rtacha natija qiymatiga taksimlanib, foizda
ifodalangani tajriba aniqlagi, deb ataladi. Tajriba anikligi odatda, da
ifodalanadi.
Agrotehnik tajribalar uchun aniklak 4-8%, har hil ekinlar navlarini sinashda
2-4% mikrodala va lizimetrik tajribalar uchun 2-3%, dala, laboratoriya kuzatuvlari
va tahlillari uchun 1-3% bo„lishi mumkin.
127
Tajribaning turli variantlari uchun o„rtacha arifmetik qiymatlari farqi
ishnchliligini aniklash zarur.
Agar o„rtacha M, hatosi +_ m
1
ga teng bo„lsa, boshqa o„rtacha M
2
ning
hatosi +_ m
2,
unda farqlar hotasi (m
0
), o„rtachalar farqi M
1
-M
2
bo„lsa
ga tengdir.
Ikki arifmetik qiymat farqi (D), agar u bu farqning hatosi (
)dan 3 marta
katta
bo„lsa, ishonchli isbotlangan hisoblanadi. Ammo ko„pchilik
kuzatuvlarda farqlarning hatoga taqsimlanishi, ikkiga teng bo„lsa, bu ishonchliga
yaqin sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |