Chiqarish markazi

 
11. TUPROQ AERATSIYA TUZLAR TO‘PLANISHIGA KO‘RA 
SIZOB SARFINI ANIQLASH 
 
Sizobning evopatranspiratsiga sarflanishini aniqlash bo„yicha keng tarqalgan 
va ko„pchilik qabul qilgan uslub lizimetrda olib boriladigan tajribalardir. 
Lizimetrik tadqiqotlar turli-tuman tabiiy sharoitlarni modellashtirish, 
ulardagi suv iste‟moli miqdorini belgilovchi zahob sathi va sho„rlanish 
darajasining ziroatlar hosildorligiga ta‟sirini, tuproqning suv-tuzlanish tartibi va 
boshqa omillarni batafsil o„rganish imkonini beradi. Ammo bu uslub katta sarfr-
harajat va mahsus uskunani talab etadi. Bundan tashqari ba‟zi hollarda, ayniqsa, 
tuproq tuzilishi buzilgan lizimetrlarda olingan ma‟lumotlarga ko„ra, zahob sarfi 
bunday suvlarning tabiiy sharoitda sarfiga nisbatan biroz kamroq bo„ladi. Bunda 
lizimertda zahobning tabiiy bosimi yo„qligi ta‟siri seziladi. 

---

62 
G„o„za va makkajo„hori bilan band bo„lgan dalalarda suvning yalpi sarfini, 
shu jumladan, bug„langan zahob miqdorini tuproq aeratsiya qatlamidagi tuzlar 
to„planishiga qarab aniqlash mumkin. Buning uchun sug„orish paykalidan 25-30 
m
2
li 6 maydoncha tanlab olinadi. Ular quyidagi tarzdagi maydonchalardir: 
1.O„simliksiz yopiq va sug„orilmaydi (namlik sarfsiz). 
2.O„simlik bilan yopiq va sug„orilmaydi (namlik sarfi faqat taraspiratsiyaga). 
3.O„simlik bilan yopiq va sug„oriladi (sug„orishda namlik sarfi faqat 
transpiratsiyaga). 
4.O„simliksiz ochiq, sug„oriladi (namlik sarfi bug„lanishga yaydoq yuzadan). 
5.O„simlik bilan ochiq, sug„orilmaydi (sug„orishsiz, namlik sarfi 
evapotranspiratsiyaga). 
6.O„simlik bilan ochiq, sug„oriladi (namlik sarfi evapotranspiratsiyaga). 
Maydonchalar zovurlar va sug„orish shahobchalari ta‟siri eng kam bo„lgan 
joydan tanlanadi. 
Birinchi maydonchada namlik yo„qotilishini va ikkinchi, uchunchi 
maydonchalarda namlik bug„lanishga sarflanishini bartaraf etish uchun yuza qism 
ikki qavat polietilin plyonka va 10 sm. tuproq bilan yopiladi. 
Maydonchalarni yon tomondan izloyasiya qilish maqsadida, ya‟ni namlik va 
tuzlarning ichkari (oqib kelishi) yoki tashqi (oqib ketishi) tomonga harakatini 
bartaraf etish uchun har bir maydoncha atrofida zahob sathigacha aylanma chuqur 
kavlanadi. Maydonchalar yon devorlari ikki qavatli polietilen plyonka bilan 
yahshilab qoplanadi. Ayniqsa, plyonkaning ikkala qavati choklari, shuningdek, 
maydoncha burchaklari ham yahshi bekitiladi. 
Yopiq maydonchalarda ekish davrida 70h70 sm tizimda plyonka chigit 
uchun 60h60 sm va makkajo„hori doni uchun teshiklar ochiladi. Nihollar olish 
uchun teshiklar pahta bilan vaqtincha bekitiladi. 
Tajriba maydonchalari atrofdagi ziroatlar sug„orilayotganda tasodifan suv 
kirib ketishining oldini olish uchun 30-40 sm.li marzalar bilan o„raladi. 
O„simlik va ularsiz, sug„oriladigan va sug„orilmaydigan, shuningdek, 
o„simlikli yopiq, sug„oriladigan maydonlarda barcha agrotehnik tadbirlar 
(sug„orish, oziqlantirish, qator orasiga ishlov berish va begona o„tlarni chopiq 
qilish) bajariladi. Bu tadbirlarni o„tkazish muddati va ularning turi huddi atrofdagi 
ho„jalikdagi kabi. 
Yopiq o„simlikli, sug„oriladigan va sug„orilmaydigan maydonchalarda 
o„g„itlarning yillik me‟yori ekishgacha (kuzgi shudgordan oldin va turoqqa ekish 
oldi ishlovi berishdan avvl) solinadi. 
O„simlikli yopiq maydonchada sug„orish uchun (3-maydoncha) qator 
orasida plyonka tilinib, egat qilinadi. Sug„orish tugagandan keyin tuproq yuzasi 
yahshilab berkitiladi. 
Sug„orish muddatldari o„simlik bargi shirasining 
konsetratsiyasi bo„yicha qo„l refraktometri yordamida belgilanadi, me‟yorlari 
tuproqdagi namlik tahchilligidan 30 % oshirib belgilanadi. Sug„orishda suv sarfi 
“Chippoletti” suv o„tkazgichi bilan amalga oshiriladi. 
Bahorda tajriba boshlashdan avval tuproq mehanik va mikroagregat tarkibi, 
namlik va solishtirma og„irlik, dala nam sig„imi namlik va tuz tarkibi har 0-10 va 
0-20 sm.da zahob sathigacha aniqlanadi. 

---

63 
Gumus va azot, fosfor, kaliyning yalpi va harakatchan shakllari haydov (0-
30 sm) va haydov osti (30-50 sm) qatlamlari bo„yicha belgilanadi. Hajm va 
solishtirma og„irlik ma‟lumotlari asosida tuproq g„ovakligi hisoblanadi. Hajm 
og„irligi amal davri ohirda aniqlanadi. Hajm og„irligi qiymatlari asosida turoqning 
zichligi, tuzilishi tavsiflanadi. Hajm og„irligi qiymatlari shuningdek, namlik va tuz 
tarkibini % dan m
3
/ga va t/ga birliklarga o„tkazish uchun hm zarur. 
Namlik va tuz tarkibi barcha maydonchalar tuproqlarida amal davri boshida, 
g„o„za gullaganda yoki makkajo„hori, ro„vak chiqarganda, ko„sak ochilganda yoki 
makkajo„hori doni sut-mum pishishi va amal davri ohirida tahlil qilinadi. G„alladan 
keyin ekilgan dalalarda tegishli ko„rsatkichlar to„plashgacha, naychalashgacha, sut 
pishish va to„liq pishish davrilarida aniqlash muhimdir. Tuproq namunalari 
maydoncha markazida har 0-10 va 0-20 sm. dan zahob yuzasigacha uch 
takrorlanishda olinadi. Burg„ulangan quduqdan zahob namunasi olinadi. Amal 
davri boshi va ohirida olingan namunalarda quruq qoldiq, Sℓ
1
,NSO
3
1
va SO
4
11
, 
boshqa muddatlarda olinganlarida eng quruq qoldiq va Sℓ
1
tahlil etiladi. 
Tajriba dasturiga ko„ra, namlik va tuz tarkibi amal davri boshida, keyin har 
oyda, shuningdek, har suv oldidan va undan keyin aniqlanadi. 
Ziroatli maydonchalarda o„sish va rivojlanish bo„yicha fenologik kuzatuvlar 
O„zPITI uslubi bo„yicha bajariladi. Ziroatlar hosildorligi (o„simliklar quruq vazni, 
pahta, g„alla-don hosili, makkajo„hori doni) hisoblanadi. 
O„simliklar orqali tuzlarning olib chiqib ketilishini hisoblash uchun quruq 
vaznli namunada quruq qoldiq, Sℓ va SO
4
tarkibi tahlil qilinadi. 
Tajriba maydonida zahob sathini kuzatish uchun kuzatuv qudug„i o„rnatiladi. 
Zahob sathi har o„n kunda tuproq namunalari namlik va tuzlar tarkibi tahlili uchun 
olingan kunda o„lchanadi.
Ma‟lumki, suvda eriydigan tuzlar namlikning kapillyarlar orqali harakati 
jarayonida zahob sathidan yuqori qavatga (aeratsiya qatlami) olib chiqiladi. Ammo 
tuzlar tuproq qatlamida diffuziya jarayonida ham qayta taqsimlanadi.
Tuzlar diffuziyasi jarayonini o„rganish uchun o„simliksiz yopiq maydoncha 
uslubi qo„llaniladi. Bunda tuproq namligi sarfi va namlikning yuqoriga qo„tarilishi 
ro„y bermaydi.
Kapillyar oqim bilan ko„tarilgan tuz miqdorini aniqlash uchun 2-6 
maydonchalarda ma‟lum vaqtda to„plangan jami tuz miqdoridan o„simliksiz yopiq 
maydonchada diffuziya jarayonida shu davrda to„plangan tuzlar miqdori ayiriladi.
Hisob quyidagicha yuritiladi: umumiy tuzlarning (quruq qoldiq bo„yicha) 
birinchi maydondan boshqalarida to„plangan miqdori M harfi bilan, birinchi 
maydonda diffuziya yo„li bilan to„plangan tuzlar miqdori Md bilan belgilanganda, 
farqi Mk=M-Md (kapillyar oqim bilan aeratsiya qatlamida to„plangan tuzlar 
miqdori).
Endi tuzlar miqdori (Mk) va hisob davrida zahobning o„rtacha 
sho„rlanganligi (m) aniqlangan holda zahob sarfi (P) oson hisoblanadi.
Shunday qilib,
.
/
3
га
м
m
Мk
П

---

64 
Yuqorida qayd etilgan maydonchalarda bajarilgan tadqiqotlar asosida 
quyidagilarni aniqlash mumkin: 
1. G„o„za-g„alla don va makkajo„hori etishtirishda evapotranspiratsiyaga 
sarflangan suvning yalpi miqdori; 
2. Zahob, yog„ingarchilik va tuproqdan suv sarfi; 
3. Sug„orishda va sug„orishsiz sharoitda alohida tuproq yuzasidan va 
o„simliklar transpiratsiyasiga suv sarfi; 
4. O„simliklar rivojlanish pallalari bo„yicha suvning tuproq yuzasidan va 
o„simliklar transpiratsiyasiga sarfining o„zaro nisbati; 
5. Diffuziya jarayonida tuzlar harakatining miqdoriy qiymatlari.