Chiqarish markazi

Variantlarni joylashtirish va ularning takroriyligi.
Sug„orma dehqonchilik 
sharoitida tajribalar asosida variantlar va takrorlanishlarni bir qator (yarus)li 
joylashtirish o„ta qulay. Turoqqa ishlov berish bo„yicha tajribalar uchun variant va 
takrorlanishlarning bunday joylashtirilishi muhim ahamiyatga ega. 
Shudgorlash bo„yicha turli tehnologiyalar yoki haydov chuqurliklari 
o„rganiladigan tajribalarda haydashni juft bo„laklar bo„yicha o„tkazish juda muhim. 
Bu, shudgorlashni sifatli, marza va egatlar qoldirilib o„tkazish, er tekislash ishlari 
harajatlarini kamaytirish, eng suhimi, maydon, shu jumladan, uning bo„lak uchun 
ajratilgan qism yuzasi tekis bo„lishini ta‟minlaydi. Tuproqqa ishlov berish bilan 
bog„liq tajribalar to„rt takrorlanishli bo„lishi maqsadga muvofiqdir. 
Dala tajribalari orqali tuproqqa ishlov berish bilan bog„liq qator masalalarni 
jumladan, haydash chuqurligini, shudgorlanishning turlicha tehnologiyalarini, turli 
qavatlarga o„g„it solish kabilarni o„rganish, belkurak bilan o„lchami 1-4 m
2
bo„lgan 
kichik bo„laklarda bu amallarni qo„lda, belkurak yordamida amalga oshirish 
mumkin. 
Bunday bo„laklar qatlamlaridan (0-10, 10-20, 20-30 sm. Va h.k.) tuproq 
olinib, tanlanadi, brezentga alohida-alohida qo„yiladi. 0-10 sm. Qalam tuprog„i eng 
pastga, 10-20 sm. li qatlamniki uning ustiga, undan keyin 20-30 sm.li va h.k. 
qatlamlar tuproqlari joylashtiriladi. Qatlamlar tuproqqa solingan o„g„itni e‟tiborga 
olgan va belgilangan vazifadan kelib chiqqan holda boshqa tartibda joylashtirilishi 
ham mumkin. 
Bunday qatlamlar er haydalgandagina o„hshash holda joylashtirilishi kerak. 
Shuning uchun bu amal o„ta puhtalik bilan bajarilishi zarur. Bu boradagi tajribalar 
besh va undan ortib takrorlanishda o„tkazilishi mumkin. 
Kichik bo„lakli tajribalar tegishli masala bo„yicha barcha jumboqlarni echish 
imkonini bermaydi. Ammo ular tadqiqotlar yo„nalishi va vazifalarni hamda u yoki 
bu usul va tehnologiyaning samarasini aniqlashda juda qo„l keladi. Masalaning 
to„liq echimi faqat dala tajribasi orqali uzul-kesil hal qilinishi mumkin. 
Dala tajribalarida tuproqqa ishlov berish muddatlari. 
Tuproqqa ishlov 
berishning asosiy-shudgorlashdir. U tajriba dalasida mahalliy tuproq sharoiti uchun 
ma‟qul deb hisoblangan sanada o„tkazilsa, pahtadan yuqori hosil olinishi 
ta‟minlanadi. Kuzgi shudgor mahsus o„rganilayotganda uni juda barvaqt ham, kech 
ham o„tkazmaslik kerak. Aks holda bu tadbir salbiy oqibatlargi sabab bo„ladi: 
erta shudgorlansa tuproq zichlashadi, dalani o„t bosadi, tarkibidagi organik 
modda tez parchalanadi, maydonni bahorda qo„shimcha yumshatish talab etiladi; 
kech shudgorlanganda tuproq uvoqlanadi, serkesak bo„ladi. Kuzgi shudgor 
uchun maqbul muddat O„rta Osiyo shimolida oktyabrning ikkinchi yarmida 10-15 
dekabrgacha, janubda noyabrdan to turg„un sovuq tushguncha. 
Pahtachilik mintaqasining ba‟zi hududlarida shudgor bahorda o„tkaziladi. 
Shudgorni o„tkazish uchun tegishli tehnika vositalari, moslamalar tayyorlab 
qo„yiladi. Ish boshlaganda ular kerakli chuqurlikka sozlanadi. So„qa paykalda 
ikkinchi marta aylanganda sozlanadi. 
O„zbekiston Pahtachilik ilmiy-tadqiqot institutida o„tkazilgan ko„p yillik 
tadqiqotlarning dalolat berishicha, kuzgi shudgor qo„sh qavatli so„qa bilan amalga 
oshirilsa, katta samara beradi. Bunda shudgor chuqurligi tuproq va iqlim 

---

24 
mintaqalari bo„yicha tabaqalashtiriladi. Shuning uchun haydash chuqurligi 
o„rganilayotganda, agar tuproq qalinligi imkon bersa, nazorat varianti uchun 
muayyan mintaqada tavsiya etilgan chuqurlik olinishi zarur. 
Ba‟zi hollarda kuzgi shudgor chuqurligi nazorat varianti uchun 24-25 sm. 
Belgilanib, u 35 yoki 40 sm. Chuqurlikda haydash bilan solishtiriladi. Bu mutlaqo 
noto„g„ri, chunki u shudgorlash chuqurligining ushbu hudud uchun tavsiya etilga 
chuqurligiga nisbatan samarasini ochib bera olmaydi. 
Tajriba dalasida shudgor chuqurligi u o„tkazilayotganda egat o„lchagich 
yordamida so„qa tegishli maydonni ikkinchi marta aylanishda egat tubidan tuproq 
yuzasiga o„lchanadi (4.1-chizma). 
Buning uchun egat o„lchagich tik o„rnatiladi. Bunda chizg„ichning 
harakatsiz burchagi tuproq yuzasida, egat devori yonida turadi, harakatchan qismi 
esa egat tubiga tushiriladi, harakatchan yuqorigi qismi haydov chuqurligini 
ko„rsatadi. 
Haydov chuqurligi cho„qa har aylanganda dalaning uzunligiga qarab 5-10 
joyidan o„lchanadi. Har bir o„lchov natijasi daftarga qayd etiladi. Bu jarayonda 
nazorat haydov chuqurligining o„rtacha qiymatini, belgilangan chuqurlikdan 
farqini aniqlash orqali yuritiladi. 
Beda, bug„doy ang„izi va o„tlar aralashmasining tuproq unumdorligini 
oshirish imkoniyatidan samarali foydalanishda ularni shudgorlash muddati va usuli 
muhim ahamiyatga ega. Ammo ko„pgina hududlarda, bunga etarli ahamiyat 
berilmaydi, hususan, bedazorlar noto„g„ri haydalmoqda. Unutmaslik kerakki, 
bedazorlar O„rta Osiyoning shimolida oktyabr oyida va noyabrning ikkinchi 
yarmida, janubida-noyabrda haydaladi.