Chiqarish markazi

14. O‘G‘ITLAR BILAN OLIB BORILADIGAN ILMIY
IZLANISHLARDA BARQAROR VA RADIAKTIV IZOTOPLARDAN FOYDALANISH 
 
Ma‟lumki, atom yadrosi proton (r) va neytron (n) lardan iborat. Agarda neytron va 
protonlarning o„zaro nisbati ma‟lum bir ko„rsatkichdan ortiq bo„lsa, yadro barqaror 

---

73 
bo„lmasdan tartibsiz ravishda zarrachalar va elektromagnetik radiatsiya taratadi. Bu 
hodisa radiaktivlik deb ataladi. Agarda yadro tarkibidagi n:p nisbati aniq ko„rsatkich 
oralig„ida bo„lsa, unda izotop tartibsiz holda zarrachalar taratmaydi va barqaror (masalan, 
15
N, 
34
S, 
13
C) deb yuritiladi.
Tuproq va o‘simliklar bo‘yicha izlanishlarda foydalaniladigan ba’zi izotoplar* 
Unsur 
Izotopli indikatsiya 
Tavsifi 
Qo„llanishi 
Azot 
13
N 
Radioaktiv, yarim parchalanish davri (T 
1/2) 10 min; β(1,2 MeV) va γ(0,511 
MeV) nurlarini taratadi. 
T ½ kam bo„lganligi sababli qisqa 
muddatli izlanishlarda foydalaniladi 
(N
2
fiksatsiyasi, denitrifikatsiya) 
15
N 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 0,366%; 
15
N/ 
14
N nisbati mass-yoki emission 
spektrometrda aniqlanadi 
N-larning samaradorligi, biologik 
azotfiksatsiya, N transformatsiyasi, 
organik o„g„itlar tarkibidan o„simlik
N o„zlashtirishi 
Fosfor 
32
P 
Radioaktiv, T h=14 kun; β-nuri taratadi 
(1,71 MeV). Geyter (GH), CHerenkov 
(CHH) hisoblagichlari yoki sintillyasiya 
usulida aniqlanadi 
R-o„g„itlarning samaradorligi, 
harakatchan R
2
O
5
, R-o„g„itlarning 
tuproqdagi qoldig„i, o„simliklar ildiz 
tizimini o„rganish 
33
P 
Radioaktiv, T h=25 kun; β-nuri taratadi 
(0,248 MeV). Suyuqli sintillyasion 
hisoblagich (SSH) yordamida 
aniqlanadi 
O„simlik ildizi avtoradiografiyasi va 
ikkilamchi nishonlash, tuproq 
diffuziyasi, R-o„g„itlarning 
samaradorligi 
Kaliy 
40
K 
Radioaktiv, T h=1,3 h 10
9
yil; β-nuri
(1,3 MeV). SSH va CHH; γ-nuri (1,46 
MeV).Tabiiy radioizotop, 
boyitilganligi-0,0118% 
Tuproqdagi almashinuvchi kaliy 
Karbon 
13
C 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 1,108%; 
13
S/
12
S nisbati mass spektrometrda 
aniqlanadi 
Tuproq chirindisi, fotosintez karbon 
aylanishi 
Kislorod 
18
O 
Barqaror, tabiiy boyitilganligi 0,204%; 
18
O/
16
O nisbati mass spektrometrda 
aniqlanadi 
Fotosintez, tuproq chirindisi, 
ekologik izlanishlar 
Seziy 
137
CS 
Radioaktiv, T h=30 yil; β (1,176; 0,514 
MeV) va γ(0,662 MeV) nurlarini 
taratadi 
Tuproq eroziyasiga oid izlanishlar 
*Ilmiy izlanishlarda yuqorida keltirilganlardan tashqari rubidiy, kalsiy, stronsiy, magniy, 
oltingugurt, temir, mis, marganets, ruh, bur, molibden, vodorod, hlorid va boshqa unsurlarning 
barqaror va radioktiv izotoplari ishlatiladi. 
 
Radioizotoplarga nisbatan barqaror izotoplar ishlatishning muayyan yutuq 
va 
kamchiliklari 
mavjud. 
Yutuqlari.
Barqaror 
izotoplarning 
yarim 
parchalachalanish davri uzoq bo„lishi sababli tadqiqotlarni bajarish vaqt bilan 
chegaralanmaydi; radioktivlik yo„qligi sababli nurlar izlanishlardagi biologik
jarayonlarga va tadqiqotchiga salbiy ta‟sir etmaydi. 
Kamchiliklari:
barqaror 
izotoplarni ishlatganda nishonlangan azotni juda past darajada suyultirib 
bo„lmaydi; o„simlik, tuproq va boshqa namunalarda 
15
N miqdorini aniqlash uchun 
murakkab tehnikadan foydalaniladi va ularda mahsus tayyorgarlik ko„rgan 
hodimlar ishlaydi; kimyoviy tahlillar nisbatan ko„p vaqt talab qiladi. 
Izotoplar orasida nishonlangan azot 
15
N kengroq qo„llaniladi. Tajriba 
maqsadiga bog„lik holda 
15
N boyitilganligi 1-5 at.% dan (masalan, o„simliklar 
o„g„it azotni o„zlashtirish) 10-30 at.% gacha (masalan, o„g„it azotning muvozanati 
o„rganishda) bo„ladi. Ohirgi holda ishlatiladigan azot o„g„itni 
15
N izotopi bilan 
boyitilish darajasi tuproq azotni nishonlangan azot 
15
N bilan suyulishi inobatga 
olinib aniqlanadi. O„g„it tarkibidagi 
15
N izotopning o„simlikdagi azotda suyulishi 
odatda, 10 dan oshmaydi. 
15
N atom % quyidagini bildiradi: 

---

74 
15
N atom %=
15
N atomlar soni h 100/ 
15
N atomlar isoni + 
15
N atomlar soni 
Lizimetrik va vegetatsion tuvakchalardagi tajribalarda nishonlangan azot 
15
N 
lizimetr/tuvakchaning to„la yuzasiga ishlatilsa, dala tajribalarida ma‟lum bir 
bo„dim (variant) hududida yaratiladigan mahsus mikrobo„limchaga solinadi. 
Mikrobo„limcha maydoni odatda 1 m
2
(1m h1m)ga teng bo„lib, atroflari polietilin 
plyonka, temir karkas va hakozo materiallar bilan o„ralib, 30-70 sm 
chuqurlikkacha ko„miladi hamda uni 10-15 sm. qismi yerdan chiqib turadi. 
Mikrobo„limchada faqat barqaror azot izotopi 
15
N qo„llanilsa, bo„linmaning boshqa 
hududida oddiy (nishonlanmagan) azotli o„g„it ishlatiladi. Mikrobo„limchada 
nishonlangan va bo„linmada oddiy azotli o„g„it bir hil me‟yorida (gektariga kg. 
hisobida) va shalkda qo„llanilishi shart. 
15
N azot izotopi qo„llanilgan tajribalarda 
fosforli va kaliyli o„g„itlarning oddiy turlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir 
(ammos, nitrofos, nitrofoska kabi murakkab o„g„itlarni qo„llash mumkin emas). 
Mikrobo„limchalar tajribaning yonma-yon bo„lmagan ikki qaytarilishdagi 
variantlarda yaratilishi etarli hisoblanadi. Tajribada izotopli indikatsiya usulidan 
foydalanganda quyidagi hisob-kitoblar bajariladi (misol): 
N-15 bilan 5 at.% miqdorida boyitilgan mochevina me‟yorlarini hiso-kitob qilish: 
a). 5 at.% li CO(NH
2
)
2
–mochevinaning molekulyar og„irligi topiladi: 
IC-12,01 
IO-16,00 
04
,
32
03
,
4
4
30 h 0,05366= 1,61g 
15
N 
15
,
60
50
,
26
94634
,
0
28
2
14