|
5. N.S.TRUBETSKIY -- ASOSIY FONOLOGIK BIRLIK NAZARIYASI
Nikolay Sergeevich Trubetskoy o‘zining nemis tilida yozilgan va 1960yilda rus tiliga tarjima qilingan "Fonologiya asoslari" kitobida fonologiyanazariyasini qarama - qarshiliklar birligi dialektikasi asosida shakllantirgan. Bunazariyaga ko‘ra, fonologik sistemada asosiy rolni fonemalar emas, ma‘nofarqlovchi oppozitsiyalar bajaradi: oppozitsiyalar sistema tarkibida ma‘lum tartibva struktura holatida (aloqalar va bog‘lanishlar munosabatida) bo‘lib,fonemalarning fonologik mohiyat kasb etishiga sharoit yaratadi. Shu g‘oyagatayanib N.S.Trubetskoy fonologik oppozitsiyalarning uch prinsipga asoslanganquyidagi tasnifini ishlab chiqadi:1) oppozitsiya bilan oppozitsiyalar sistemasi o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra: bir o‘lchovli, ko‘p o‘lchovli, proporsional va yakkalangan oppozitsiyalar;
2) oppozitsiya a‘zolari o‘rtasidagi munosabatga ko‘ra: privativ, gradual va ekvipolent oppozitsiyalar; 3) oppozitsiya a‘zolarining ma‘no ajratish kuchiga va shu a‘zolarning turli pozitsiyadagi xizmatiga ko‘ra: doimiy oppozitsiyalar va neytrallashuvchi oppozitsiyalar.N.S.Trubetskoyning bu tasnifi va unga asos bo‘lgan oppozitsiyalar metodio‘zbek tiliga dastlab prof. A. Abduazizov tomonidan tatbiq etilgan.N.S. Trubetskoy nazariyasining yana bir muhim jihati shundaki, unda fonema bilan tovush (aniq fizik birlik) o‘rtasidagi aloqadorlik ham o‘z ifodasini topgan. N.S. Trubetskoyning ta‘kidlashicha, oppozitsiya a‘zosi sifatidagi fonema aniq tovushga teng emas, chunki tovushlar fonemalarning moddiy ramzlari, xolos.
Fonema turli pozitsiyada ana shu tovushlardan biri shaklida reallashadi. Bunday
tovushlarni u fonema variantlari deb nomlaydi. Uningcha: a) ikki tovush bir xil pozitsiyada qo‘llanib, so‘z ma‘nosini o‘zgartirmasa, ular bir fonemaning fakultativ
variantlari sanaladi. N.S. Trubetskoy bir mustaqil fonemani va fonemalar birikmasini aniqlash bo‘yicha ham qator qoidalarni bergan. Ulardan muhimlari quyidagilar: 1) ikki tovush birikmasining komponentlari ikki bo‘g‘inga aloqador
Bo’lmasa (ikki bo‘g‘inga ajralmasa), bunday birikma yaxlit bir fonema sanaladi.
2) tovushlar guruhini birgalikda artikulyatsiya qilish mumkin bo‘lsa va talaffuz davomida asta - sekin susayish yoki qisqarish ro‘y bersa, bunday tovushlar guruhi bir mustaqil fonema sanaladi. 3) cho‘ziqligi o‘sha tildagi boshqa fonemalarning cho‘ziqligiga to‘g‘ri kelgan tovush birikmalari bir fonemaning vakili sifatida qaralishi mumkin; 4) to‘rtinchi qoida yuqoridagi uch qoidani o‘z ichiga oladi va muayyan fonemalar uchragan holatda boshqa fonemalar birikmasi uchramasligini nazarda tutadi. 5) oddiy fonemalar mustaqil fonemalardir; 6) birikmali fonemaning (masalan, diftongning) biror elementi boshqa fonemaning kombinator variantiga to‘g‘ri kelsa, bunday birikma ma‘lum fonemaning vakili deb qaralishi mumkin.
7) bir tovush yoki tovushlar birikmasi yuqoridagi qoidalarga bo‘ysunsa, ular Deskriptivistlar tilni nutqiy ifodalar majmui tarzida tasavvur qilishgan, shuning uchun tadqiqotning ob‘ekti sifatida ana shu ifodalar majmuini tanlashgan. Ayni shu usul fonologik darajadagi ikki (yoki bir necha) element o‘rtasida uch xil tipdagi aloqa - munosabatlar mavjudligini aniqlash imkonini bergan. Bunday tiplar tilshunoslikda distributsiya modellari (tavsiflash modellari) deb nomlangan.
XULOSA.
Moskva fonologik maktabi konsepsiyasining katta yutug‘i shundaki, ular so‘z shaklning tovush tomonini farqlash darajasiga ko‘ra fonemalarni ikki pozitsiyasi – maksimal farqlash pozitsiyasi (kuchli pozitsiya) va minimal farqlash pozitsiyasi (kuchsiz pozitsiya)ga ajratadi.
Qurshovdagi tovushlarning ta’siriga kam berilgan, perseptiv tomondan maksimal differensial pozitsiya fonemalarning kuchli pozitsiyasi hisoblanadi. Rus
tili unlilari uchun bunday pozitsiya urg‘u osti pozitsiyasi, undoshlar uchun esa unli
oldi pozitsiyasi hisoblanadi. O‘zbek tili unlilari uchun so‘zning faqat bir unlidan tashkil topgan so‘zning birinchi bo‘g‘ini kuchli pozitsiyadir. R.A.Avanesov fonemalar pozitsiyasini tasniflarkan, ma’lum bir fonemaning bir belgisi uchun kuchli pozitsiya shu fonemaniig boshqa belgisi uchun kuchsiz bo‘lishi mumkinliginp aytadi. Shuning uchun u pozitsiyalarni quyidagi to‘rt guruhga ajratadi:
1. Jarangli-jarangsizlik belgisi uchun ham, qattiqlik-yumshoqlik belgisi uchun ham kuchli pozitsiya.
2. Jarangli-jarangsizlik belgisi uchun kuchli, qattiqlik-yumshoqlik belgisn uchui kuchsiz pozitsiya.
3. Qattiqlik-yumshoqlik belgisi uchun kuchli, jarangli-jarangsizlik belgisi uchun kuchsiz pozitsiya.
4. Har ikki belgi uchun absolyut kuchsiz pozitsiya.
Pozitsiya tushunchasi asosida MFM fonema variantlari va variatsiyalarini ham ajratadi. Jumladan, A.A.Reformatskiy kuchsiz pozitsiyalarli ikkiga – perseptiv kuchsiz (bilish tomonidan) va signifikativ kuchsiz (farqlash tomonidan) pozitsiyalarga ajratgani holda, birinchisi fonema variatsiyalarini, ikkinchisi esa variantlarini hosil qilishini aytadi. Birinchisiga «a»ning turli ottenkalari: «mat», «mat», «myat», «myat»; ikkinchisiga so‘zning oxirgi pozitsiyasi – prud va prut kiritiladi. MFMning yana bir yutug‘i muayyan belgisi asosida oppozitsiyaga kirishgan fonemalarning shu belgi uchun kuchsiz pozitsiyada oppozitsiyaning yo‘qolishi, ya’ni ikki fonemaning bir variantga muvofiqlashuvi – neytralizatsiyasi haqidagi ta’limotdir. Masalan, yod va yot. MFM fonemani avtonom holda emas, balki morfema va so‘zning ichida
uning elementi sifatida o‘rganganidandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
