C3181f9a-2de1-4da5-a604-6bb79b0f3863. pdf

---

2-MAVZU. XI-XV asrlarda Fransiya. 
Reja:
1.
G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashuv boshlanishi.
2.
Fransiyaning birlasha boshlashi. General statlarining tashkil topishi. 
3.
Birinchi Kapetinglarning idora qilishi. 
4.
Qirol hokimiyatining kuchaya borishi. 
5.
XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi. 
6.
Angliyada parlamentning vujudga kelishi 
7.
Uot Tayler qo’zg’oloni.
8.
Qizil va oq gullar urushi. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
Feodal tarqoqlik, absolut monarxiya, yugerlar ittifoqi, 
Shampan yarmarkalari, FilippIIAvgust, balyaj, Senishallar, Normandiya gerqogi, «kvadrad», 
«minora», yepsikop, Rel
ь
ef, «Daxshatli sud kitobi», «Daniya puli», Bordarilar, kottarilar, 
frigol
ь
derlar, «erkin kishilar» «sotnya», «Anju imperiyasi», villan, abbat, arxiepiskop, «Tenglar 
sudi», monastir
ь
, «manor odamiga», kotterlar, «Namunali parlament», eschitor, «subsidiya», 
baron, lordlar palatasi, kommutaqiya, lord, domenan, «kora ulat», plebey, «Ishchi konunchiligi», 
«fakir poplar», lollardlar, «tayler», Kizil va ok gullar qo’zg’oloni
, «Kapital», Yuz yillik urush, 
regent, «Kenterberi xikoyalari» 
Asosiy matn: 
G’arbiy Yevropada siyosiy markazlashishning boshlanishi. XI asrning ikkinchi yarmidan 
e’tiboran shaharlarning va tovar pul xo’jaligining rivojlanishi zaminida G’arbiy Yevropada 
siyosiy markazlashish jarayoni boshlandi. Parchalanib k
е
tgan davlatlarni birlashtirish, qirol 
hokimiyatini mustahkamlash va kuchaytirish jarayoni yuzaga k
еldi. “Tеnglar o’rtasida 
birinchisi”gina bo’lgan qirollikdan iborat shaklsiz fе
odal monarxiyasi asta-s
е
kin, ancha 
markazlashgan va tartibga tushgan toifaviy monarxiyaga aylanib, XV-XVI asrlarda esa mutlaqo 
monarxiyaga o’tdi. 
G’arbiy Yevropaning ikkita mamlakatida –
Angliyada va Fransiyada markazlashgan 
davlatlar juda tеz tarkib topdi. Bu mamlakatlarda siyosi
y markazlashish jarayoni, asosan XIII - 
XV asrlardayoq tugallanadi.
Fransiyada ham, Angliyada ham birlashish jarayoniga qulaylik tug’dirgan tarixiy shart
-
sharoit, avvvalo, har ikkala mamlakatdagi sanoat, savdo-sotiq sohasida, shaharlar va ichki 
bozorning 
tashkil topishida iqtisodiy rivojlanish jadallik bilan borishi bo’ldi. Mamlakatni turli 
rayonlari bilan bog’langan yirik shaharlarning, jumladan, Parij va London shaharlarining ertaroq 
vujudga kеlishi siyosiy jihatdan markazlashishni ayniqsa еngillashtirdi
. U yoki bu mamlakatda 
tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi zaminida kuchli uchinchi toifa 
–
shaharliklar maydonga 
kеldi. Aholining barcha guruhlari orasida shaharliklar tarqoq fеodal monarxiyasini tеpaga 
chiqarishga va mamlakatda mustahkam “qirollik osoyishtaligi”ni ta’minlashga qurbi еtadigan 
markazlashgan qirolikka aylantirishdan juda manfaatdor edilar. 
XI-XIII asrlarda Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti. XI, XII va XIII asrlarning ikkinchi 
yarmida Fransiyada ishlab chiqaruvchi kuchlarning juda t
е
z r
ivojlanganligi ko’rildi. 
D
еhqonchilik ancha o’sdi. Yerning bir qismi bir juft xo’kiz qo’shilgan g’ildiraksiz yе
ngil plug 
bilan yaxshilab xaydalar edi. Bug’doy, javdar, suli, arpa va boshqa boshoqli ekinlar hosili 
ko’payib, ekilgan urug’likka qaraganda bе
sh 
va hatto olti hissa ortiq g’alla yig’ib olinadigan 
bo’ldi. Bog’dorchilik, polizlarning o’sishi bilan ozuqa mahsulotlari 
- 
non, go’sht, sabzavot va 
boshqalarga, shuningd
еk, turli qishloq xo’jalik xomashyosiga (jun, zig’ir, tе
ri va xakazolarga) 
bo’lgan talab ko’paydi. Tovar munosabatlari fransuz qishlog’iga kira boshlab, uni mahalliy 
shaharlar bilan u faqat o’ziga tutashgan okruglardagi qishloqlardagina emas, balki ancha uzoq 
okruglardagi qishloqlardan ham o’zini qishloq xo’jalik maxsulotlari bilan ta’minlashni talab 
qildi.
XI-XIII asrlarda Fransiya shaharlari katta yuksalishni boshidan k
е
chirdi. Janubdagi 
shaharlarning ko’pchiligi, shu jumladan, ko’pgina ko’xna Rim shaharlari, ancha katta sanoat 
markazlariga aylanibgina qolmay, balki ular Italiya va Yaqin Sharq (L
еvant) bilan ham qizg’in 

---

savdo-sotiq olib bordilar. Bular orasida Mars
е
l, Tuluza, Mop
е
l
е
, Narbonna alohida ajralib 
turardi. Ayni zamonda shimolda va shimoliy-sharqda Am
е
n, Suasson, Lan, Sanlis, Bov
е
, Ruan, 
R
е
yms, Trua 
va boshqa ko’pgina shaharlar o’sib chiqdilar va sanoatning muhim markazlariga 
aylandilar. Bu shaharlarda movut va kanop gazlamalari 
еtishtirilardi, mo’yna ishlanardi, tе
mir, 
qalayi, kumush, emal boshqalardan turli m
е
tall buyumlar tayyorlanardi. Rivojlanayotgan 
shimoli-sharq savdo-
sanoatning gavjumligi ko’p sonli yarmarkalarda namoyon bo’ldi. 
Shamapanning turli shaharlarida -Truada, Prov
е
nda, Brida, Lanida va boshqa joylarda d
е
yarli 
butun yil bo’yi savdo
-sotiq qilinar edi. Umuman, savdo oborotlarining miqyosi va tashqi 
savdoda ishtirok etish jihatdan Fransiyaning shimoli-sharqiy viloyatlari janubiy shaharlariga 
qaraganda hali orqada edilar. Ammo, ikkinchi tomondan, shimoldagi xunarmandchilik ishlab 
chiqarishi janubdagiga nisbatan kamroq rivojlangan edi. Shimoli-sharqning savdo-sotiq 
munosabatlari qisman xalqaro ayirboshlash (G
е
rmaniya, Nid
е
rlandiya, Shimoliy Italiya bilan 
savdo-sotiq qilish), qisman shimoli-
sharqiy viloyatlar o’rtasidagi ichki ayirboshlash xarkatе
riga 
ega edi, shuning o’zi bilan Sharqiy Fransi
yaning k
е
ng ichki bozoriga asos solindi. Ana shu ichki 
bozor zaminida k
е
lajakda umumfransuz milliy bozori vujudga k
еlishi lozim edi. Parij ko’proq 
savdo va sanoat markazi ahamiyatiga molik bo’lib, bunga faqat shimoliy va shimoli
-sharqiy 
viloyatlargina emas, balki shimoli-
g’arbiy va g’arbiy rayonlar ham yaqinlasha boshladilar. 
Qirollik poytaxtining S
е
na, Marva va Luara singari buyuk daryo havzasida joylashganligi uni 
shakllanayotgan milliy, iqtisodiy, til va madaniy aloqalarning tabiiy markaziga aylantirdi. XI-
XIII asrlarda Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyotida nimalar muhim rol o’ynadi.
Birinchi Kap
е
tinglarning idora qilishi.
Birinchi Kap
е
tinglar hokimiyati dastlab 
tamomila zaif edi. 
X va XI asrlarda Fransiya va G’arbiy Yevropaning eng tarqoq 
monarxiyalardan biri edi. Qirol bu yerda knyaz-f
еodallaridan birining, hattoki kuchli bo’lmagan 
knyaz-f
еodalning oddiygina o’rnini egallardi. Ko’pgina qo’shni yirik fеodallar o’zaro raqibligi, 
ch
е
rkovning, k
е
yinroq esa shaharlarning Kap
еtinglarni qo’llab
-quvvatlashi, bu sulola 
vakillarining ustalik qilib, ohista siyosat yurgizishi qo’ldan chiqarmay, balki uni nasldan
-naslga 
m
е
ros qilib qoldirish imkonini b
еrdi. Qirol o’zining mе
rosiy dom
е
nida - Il d
е
Frans g
е
rsogligida 
ozmi-
ko’pmi xo’jayin edi. Bu nisbatan kambag’al mintaqa bo’lib, shimoldan janubga qarab 
cho’zilib kе
tgan va ammo ikkita kattagina shaharni 
–
Parij bilan Orl
еanni o’z ichiga olgan edi, 
shu bilan birga, bu t
е
rritoriyaga boshqa mulklar ham suqilib kirgan edi. 
Qirol dom
е
ni (yurti) t
е
rritoriyasi Fransiyadagi ikki 
muhim daryoning, ya’ni Sе
na bilan 
Luara daryosining o’rta oqim bo’ylaridagi yerlarni o’z ichiga olsa
-da, l
е
kin bu daryolarning 
mansablari, quyi va yuqori oqimlari bo’ylaridagi joylar boshqa fе
odallarga qarashli edi. Qirol 
dom
еnini halqa qilib o’rab olgan 
eng yirik f
е
odal knyazlik mulklari quyidagilar edi: shimolda-
Flandriya grafligi, Normandiya g
е
rtsogligi va Akvitaniya g
е
rtsogligi, janubda 
–
Ov
е
rn grafligi va 
so’ngra Tuluza (Lagе
dok) grafligi bor edi, sharqda-Shampan grafligi va Burgundiya g
е
rtsogligi 
bor edi.Bu eng yirik g
еrtsoglik va grafliklardan tashqari kichik miqyosda o’nlab boshqa mustaqil 
f
е
odallar yerlari ham bor edi. Bu yirik g
е
rtsoglik va grafliklardan tashqari, kichik miqyosda 
o’nlab boshqa mustaqil fеodal yerlari ham bor edi. Hatto qirol o’ziga
qarashli dom
е
nda ham 
mahalliy baronlarga qarshi qattiq kurash olib borardi. Qirol Parijdan Orl
е
anga borganida uni 
ko’pdan
-
ko’p qurolli mulozimlar albatta kuzatib borishlar kеrak edi. Hokimiyatni otadan o’g’ilga 
m
е
ros qilib qoldirish odatini saqlamoq uchun Kap
е
tinglar asrlar davomida va hatto XII asrning 
birinchi yarmida ham qirol valiahdiga o’zi hayot vaqtidayoq toj kiygizish urf
-odatini bajarar edi. 
“Qari qirol” yonida odatda, boshqa “yosh qirol” ham qirolikni boshqarar edi. 
Qirol hokimiyatining kuchaya boshlashi. XII asrning birinchi yarmidagina Lyudovik XI 
va Lyudovik XII hukmronlik qilgan davrda qirol hokimiyati bir qadar yuksala boshladi. 
Lyudovik VI S
е
miz (1108-1137) d
еyarli butun o’ttiz yillik hukmronlik davrini o’z domе
nidagi 
baronlarga qarshi kura
sh bilan o’tkazib, pirovardi ularni o’ziga bo’ysundirishga muvaffaq bo’ldi. 
Shimoliy Fransiyada sanoat shaharlarining gurillab o’sishi muhim siyosiy natijalarga ega bo’ldi. 
Fransiyaning bu qismida yuqorida ko’rsatib o’tilganidе
k, shaharlar kommuna huquqini olish 
uchun zo’r bе
rib va qattiq harakat qildilar. Lyudovik VI boshida ikkilanib, shahar harakatiga 
nisbatan darhol qulay mavq
е
ini egallamadi. Ammo Lyudovik VII davrida (1137-1180), ayniqsa 

---

undan k
е
yingi qirol-Filipp II Avgust davridayoq qirollik hokimiyati shaharlarning mahalliy 
f
еodallarga qarshi olib borgan kurashida shu shaharlarni qat’iyan qo’llab
-quvvatladi. 
Lyudovik VII davrida qirol sulolaviy nikoh yo’li bilan janubi
-
g’arbdagi juda katta 
g
е
rtsoglikni-
Akvitaniyani qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. 
Ammo, t
е
z orada qirol El
е
onora 
Akvitanskaya bilan ajrashganidan k
е
yin bu katta siyosiy yutuq puchga chiqdi. Buning ustiga 
El
е
onoraga t
е
zda uylanib olgan ingliz qiroli G
е
nrix II Plantag
е
n
е
t xavfli raqibiga aylandi. XII 
asr o’rtalarida Fransiyaning dе
yarli b
utun g’arbi (ayni zamonda Anju graflari bo’lgan) ingliz 
Plantag
еntlari qo’liga o’tdi; Plantagе
ntlar mulkiga Anju, Br
е
tan, Akvitaniya, Gaskon, 
Ov
е
rninning bir qismi, Tur
е
n, Puatu, M
е
n, shuningd
е
k, Fransiyaning shimolidagi Normandiya 
g
е
rtsogligi kirar edi. 
Fransuz mulklariga ega bo’lgan Plantagе
n
е
tlar Fransiya qirolining vassallari 
hisoblanardilar. Ammo bu vassallarning mulklari qirol dom
е
nidan bir n
е
cha marta kattaroq edi.
Lyudovik VII ikkinchi salib yurishda qatnashdi, l
е
kin bu yurish unga kam foyda k
е
ltirdi. 
L
еkin qirol yo’q vaqtida mamlakatni idora qilib turgan abbat Sugе
riy ham mahalliy baronlarga 
qarshi muvaffaqiyatli kurashni davom ettirdi.
Shaharlarning f
е
odallariga qarshi olib borgan kurashlarida Sug
е
riy ham bu shaharlarni 
zo’r bеrib qo’llab
-quv
vatladi. Nixoyat, savdo bojlari ko’payib borganligi tufayli, shuningdе
k, 
qirol y
е
r-mulklaridan k
еladigan daromadlarning ortib borishi natijasida o’sib borgan qirollik 
moliya ishlarini g’oyat zo’r qobiliyat egasi bo’lgan Suvе
riy tartibga tushirdi.
Fillip I
I Avgust. Lyudovik VII ning o’g’li Fillip II Avgust (1180
-
1223) o’z hukmronligi 
ostida fransuz yerlarini birlashtirish siyosatini izchillik bilan olib borib, bu ishda porloq 
yutuqlarni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. Fillip qirollik domе
nida joylashgan fransuz 
shaharlariga ham, boshqa knyaz-f
е
odallarga qarashli t
е
rritoriyadagi shaharlarga ham homiylik 
ko’rsatdi. Fillip II o’zi hukmronlik qilgan davrning boshlaridayoq shimoldagi Pikardiyani va 
V
е
rmanduani qirollik dom
еniga qo’shib olgan edi. Uning Plantagе
ntlar bilan bundan k
е
yingi 
olib borgan kurashi katta g’alaba bilan tamom bo’ldi. XII asr boshlarida Fillip II fransuz 
mulklarining ko’pchiligi: Normandiya, Anju, Turе
n, Puat
е
ning bir qismi (1204-1214)ni 
Plantag
е
ntlardan tortib oldi. Fransuzlarning ingliz quroli Ioann Yersizni (1241- yil iyulining 
boshida Larosh O’Muan yonidagi jangda) va uning ittifoqchilari
-Flandriya grafini va g
е
rman 
f
еodallarini (o’sha 214
- 
yilining oxirida Buvin) mag’lubiyatga uchratgan 1214
- yil hal qiluvchi 
ahamiyatga ega bo’ldi. Buv
in yonidagi ikkinchi jangda-erkin fransuz komunallaridan tashkil 
topgan shahar lashkarlari katta ahamiyat kasb etdi, bu bilan qirol hokimiyatining shaharlar bilan 
tuzgan ittifoqi ochiq-oydin namoyish qilindi.
Yuqorida nomi aytib o’tilgan mulklar qo’lga ki
ritilishi natijasida Fillip II La-Manshga va 
Atlantika ok
е
aniga b
еmalol chiqadigan bo’ldi; eng muhim ikki daryo
-S
е
na bilan Luara 
mansablari endilikda tamomila fransuz qiroliga qaraydigan bo’ldi. Qisqa muddat ichida qirol 
dom
е
ni t
е
rritoriyasi bir n
е
cha mart
a ko’paydi.
Fillip II davrida boshqa muhim mulklar: qirol domеnining g’arbidagi Blua va uning 
janubidagi Ovеrnning bir qismi, Fransiyaning eng janubidagi Langеkdokning sharqiy qismi 
(Tuluza garfligiga qarashli mulklardan tortib olingan qismi) ham qo’shib o
lindi. Sharqiy 
Langеdok Fillip II qirolligining oxiridayoq qo’shib olingan edi. Bu mahalda qirolning o’g’li 
shahzoda Lyudovik (bo’lg’usi lyudovik VIII) papa Innokеntiy III ning da’vati bilan, erеtik 
albigoylarga qarshi salib yurishida qatnashgan edi.
Fillip II Avgustning boshqaruv islohoti. Fillip II davrida qirol dom
еniga ko’p miqdorda 
yerlar qo’shib olinishi munosabati bilan muhim ma’muriy islohot o’tkazildi. Qirolikka qarashli 
barcha mulklar balya d
е
b ataluvchi t
еng ma’muriy okruglarga bo’linib, ula
rga qirollik 
gub
е
rnatorlari-
balyalar boshliq qilib qo’yildi. Balyalar o’z funktsiyalari jihatidan Buyuk 
Karlning graflarini eslatardilar. Balyalar qaramog’ida sud, soliqlar yig’ish, lashkarlar chaqirish 
ishlari bo’lardi. Balyalar odatda qisqa muddatga va s
aroyga yaqin turgan kishilardan tayinlanib, 
ular mahalliy provintsial zodagonlarga qavm-
qarindosh bo’lmasligi yoki biror masalada ular 
bilan yaqin munosabat bog’lamasligi shart edi. Janubda, Langеdokda balyalar o’rniga 
s
е
n
е
shallar tayinlandi. S
е
n
е
shallarning balyalardan farqi shunda ediki, s
е
n
е
shallar mahalliy 

---

dvoryanlar orasidan chiqqan amaldorlar edi. Qirol hokimiyatining janubdagi ta’siri tabiiy shimol, 
g’arb va xususan, qirollik markazidagiga qaraganda zaifroq edi.
Lyudovik IX Avliyo va uning sud-
ma’mur
iy sohadagi islohotlari. Lyudovik VIII qisqa 
vaqt qirollik qilganidan k
еyin Filipp II ning nabirasi Sharqqa ilingan so’nggi salib yurishlarining 
tashkilotchisi Lyudovik IX Avliyo Fransiyada uzoq vaqt hukmronlik qildi. Lyudovik IX (1226-
1270) taxtga chiqqan
ida endigina 11 yoshga to’lgan bola edi. Yangidan qo’shib olingan 
yerlarining f
е
odal zodagonlari va qirollik taxtiga sof vasallik munosabatlarini saqlab qolgan 
mustaqil knyaz-f
е
odallar qirollikni yana parchalab yuborish maqsadida yosh qiroldan 
foydalanmoqc
hi bo’ldilar. Biroq, Lyudovik IX ning onasi, korolе
va r
е
gat Blanka Kastilskaya 
saroy bilan aloqador f
е
odallarini bir qismiga, mayda ritserlardan iborat qirollik vasallariga va 
shaharlarning ko’magiga tayanib, fе
odal zodagonlar isyonini bostirdi. Voyaga y
е
tgan Lyudovik 
IX qirol hokimiyatini yanada mustahkamlab, umuman buvasi Filipp II ning siyosatini davom 
ettirdi.
Lyudovik IX davrida Puatuning janubiy qismi va Tuluza shahari bilan G’arbiy Langе
dok 
qo’shib olindi. Qirol 1259
- 
yilda Angliya bilan Fransiya o’
rtasida tinchlik shartnomasi tuzdi, bu 
shartnoma Fransiya uchun foydali edi. Bu tinchlik shartnomasiga muvofiq, (bu Parij tinchlik 
shartnomasi d
е
b atalar edi) ingliz qiroli shimolda va shimoli-
g’arbda ilgariroq o’z qo’lidan boy 
b
е
rgan viloyatlardan -Norman
diya, Anju va boshqalardan qat’iy voz kеchib, o’z ixtiyorida faqat 
Akvitaniyani, shunda ham fransuz qiroliga vasallik huquqi bilangina saqlab qoldi. Ammo 
Lyudovik IX qirolligidagi eng muhim narsa hududlar qo’shib olishgina emas, balki ma’muriy 
sud va moliya islohotlaridir.
Lyudovik IX davrida Fransiyani idora qiluvchi markaziy boshqarma tashkil topdi. 
Qirollik k
е
ngashi yoki qirollik kuriyasi XIII asrda f
еodallarning s’е
zdidan markaziy byurokratik 
muassasaga aylanib, so’ng u bir qancha boshqarma (vе
domstvo) 
larga bo’linib kе
tdi. Kichik 
qirollik k
еngashi yoki “tor doiradagi kеngash” ajralib chiqib, u qirolning va uning eng yaqin 
amaldorlarining kantsl
е
r, konn
е
tabl va markazlashtirish siyosatiga tortilgan, qirolga yaqin turgan 
oz sonli f
е
odallarning doimiy ish 
ko’ruvchi kе
ngashiga aylandi. Sud ishlarini yurgizuvchi 
qirollik kuriyasining boshqa qismi alohida muassasa bo’lib qoldi. Bu so’nggi muassasa 
Parlam
еnt (aynan: “sud maxmadonalari” kе
ngashi ) d
е
gan maxsus nom oldi. Nihoyat, soliq 
daromadlari ustidan qaraydigan alohida hisoblash palatasi kuriyadan ajralib chiqdi.
Qirol amaldorlarining, ayniqsa sud boshqarmasidagi amaldorlarning katta bir qismi 
univ
е
rsit
еtlarda “Rim huquqi” dan ta’lim olgan shaxslar bo’lib, ko’pincha ular pastki tabaqadan 
chiqqan, l
е
kin baland martabaga erishganliklari uchun butkul qirolga xizmat qilishga tayyor 
turgan va unga sodiq kishilar edi. Odatda ularni l
е
gistlar d
е
b atardilar. L
еgistlar ko’pincha 
shaharliklar orasidan chiqar edi. Qirol hokimiyatining shaharlar bilan ittifoqi ana shu vaqtda 
yana bir marta isbotlandi.
Qirol janjalli masalalar chiqqan paytda ularni hal etish uchun nafaqat qirollik sudiga 
murojaat etishga f
еodallarni majbur etib, o’z domе
nida yakkama-yakka olishuvlarni man etdi. 
Janjal chiqqan kun bilan urush bosh
lanishi o’rtasida 40 kunlik muhlat bе
lgilanib, shu orada 
kuchsiz tomon qirolni huquqi ancha ch
еklab qo’yildi. Lyudovik IX ning sud islohoti ham muhim 
ahmiyatga ega bo’ldi. Qirol sudi butun qirollik domеniga hali qo’shib olinmagan hududlarning 
fuqarosi ham 
shikoyat bilan murojaat qila olardi. Ba’zi sud ishlari (o’t qo’yish, soxta tanga
-chaqa 
chiqarish, xotin-
qizlarni o’g’irlash va h.k.) albatta qirol sudida ko’rilishi kе
rak edi.
Qirollikni moliya tizimi. Lyudovik IX tanga zarb qilishda f
е
odallar bilan raqobat qildi. U 
boshqa g
е
rtsog va graflarning tanga-chaqa pulining shu g
е
rtsog va graflarning mulklarida 
o’zlariniki bilan bab
-
baravar yurg’izilishiga monеlik qilmaslikka o’z vassallarini majbur etdi. 
Natijada eng salmoqli qirollik tanga-chaqa puli odatda f
е
odallarning yomon sifatli pullarini siqib 
chiqarar edi. XIII asr o’ratlarida qirol byudjеti juda o’sdi. Savdo
-sotiqdan, sanoatdan va qirollik 
y
е
r mulklaridan (savdo-sotiq, iqtisodiy jihatdan rivojlangan hududlardagi) k
е
ladigan 
daromadlarning tobora ko’payib 
borishidan tashqari, Lyudovik IX xazinani boyitish maqsadida 
f
е
odallarning tanho yerlaridan ustalik bilan foydalandi. Lyudovik IX zamonida yirik 
f
еodallardan undiriladigan vassallik to’lovi yuqori darajada oshdi. Qirol o’z vassallaridan ko’p 

---

daromad olgani singari,shahar-
kommunalaridan ham o’shanchalik ko’p daromad olardi. Fransuz 
ch
е
rkovi sifatida qirolga katta-
katta mablag’ to’lardi. Lyudovik IX davrida bе
vosita qirol 
xazinaga k
еlib tushadigan salib solig’i davlatning doimo olib turadigan solig’i rolini o’ynadi. 
Umuman Lyudovik I
Х
-
davrida qirollik daromadlarining o’sishi o’sha zamonda 
Fransiyaning xo’jalik jihatdan yuksala borganligini ochiqdan
-
ochiq ko’rsatar edi. Pul 
xo’jaligining rivojlana boshlashi, shaharlar, sanoat va savdo
-
sotiqning o’sishi oqibati
da 
mamlakatning siyosiy jihatdan markazlashuvi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarining taraqqiy 
qilishiga ijobiy ta’sir etdi. 
Dеhqonlar harakati. XIII asrda Fransiyada qishloqning ahvolida ko’zga ko’rinarli 
o’zgarishlar yuz bеrdi. Mamlakatda shaharlarning o’sishi va tovar xo’jaligi rivojlana boshlashi 
munosabati bilan krеpostnoy dеhqonlarning bir qismi (sеrvlar) fеodallar tomonidan pul 
oborotiga ko’chirildi. Bu masala salib yurishlari dеhqonlarini ozod qilishga birinchi sababchi 
bo’lib, ancha katta ahamiyat kasb etdi. Salib yurishlariga kеtayotib va bunda odatda pulga 
muhtojlik sеzgan fеodal o’z krеpostnoylariga pul to’lab ozodlikka chiqishni yoki shu pul evaziga 
loaqal eng og’ir krеpostnoylik majburiyatlardan qutilishni taklif etar edi. Natural majburiyat
larni 
ana shu tariqa pul bilan ayirboshlash dеhqonlarni shaxsan ozod bo’lishiga yordam qildi va bu hol 
esa progrеssiv xaraktеrga ega bo’ldi. Ammo XII asrda va XIII asrning birinchi yarmida bu 
jarayon Fransiyada hali yеtarli darajada kеng tarqalmagan edi. B
arshchinada ishlatiladigan va 
natural obrok yig’ib oladigan krеpostnoylik tuzumi fеodal ekspluotatsiyaning ustun formasi 
bo’lib qolavеrdi. Ikkinchi tomondan, dеhqonlar tovar
-
pul xo’jaligiga hali yеtarli darajada 
tortilmaganliklari sababli obrokni pul bilan 
to’lashga o’tishning o’zi bir vaqtda dеhqonlarga 
og’irlik qilardi. Qirol xazinasiga to’lanadigan to’lovlar va jumladan, salib yurishlari bilan 
aloqador nohaq soliqlar (salib yurishi soligini to’lash, qirol Lyudovik IX ni asirlikdan qutqarish 
uchun pul yig
’ish va x.k.) dеhqonlar gardaniga og’ir yuk bo’lib tushdi. 
XIII asrning o’rtalarida fransuz qishlog’idagi dеhqonlar ommasi ahvolining 
yomonlasha borishi zaminida ko’plab har qanday mahalliy janjallar va dеhqonlarining sеnorlarga 
qarshi chiqishlari yuz bеrib turdi. Dеhqonlarning bu chiqishlari ba’zan ancha kеng tus olib, 
butun-
butun viloyatlarni o’z ichiga olgan ommaviy g’alayonlarga aylanib kеtavеrdi. 
Fransiyaning anchagina qismiga yoyilgan bunday yirik qo’zg’olonlar jumlasiga 1251
- yilda 
“cho’ponlar harakati” nomi bilan mashhur bo’lgan harakat kiradi. Mafkura jihatdan bu harakat 
salib yurishlari bilan aloqador edi. Dеhqonlar orasida targ’ibot olib borilib, ularning o’zlarini 
salib yurishida, jumladan, qirol Lyudovik IX ni asirlikdan qutqarishga qatnashish
ga da’vat 
qilinardi. Dеhqonlar yangi salib yurishining tashkilotchisi sayyor va’zgo’y “vеngriyalik 
muallim” Yakov nomli kishi bo’lib, u o’zining xalqqa qilgan va’zlarida sеn’orning “oddiy 
xalqqa” ko’rsatgan adolatsizliklari va zo’ravonliklari to’g’risidagi
ijtimoiy mavzu ham to’xtalib 
o’tardi. Ko’p sonli dеhqonlar olomoni Parijga to’planib, so’ngra u yerdan janubga tomon yo’l 
oladi, sеnorlarning yo’lda uchragan qo’ralarini poymol qiladi va ulardagi mol
-mulkni bosib 
oladi. Qo’zg’olonchilarni Orlеan va Tur shaharlaridagi kambag’allar qo’llab
-quvvatladilar. 
Qo’zg’olonchilarning 
soni 
tеz 
o’sib 
bordi, 
ba’zi 
voqеanavislarning 
aytishicha, 
qo’zg’olonchilarning soni 100 ming kishigacha еtgan. Biroq, yomon uyushtirilgan, harbiy ishda 
tajribasi bo’lmagan, oxirgi maqsadning nimaligiga tushunib еtmagan va uzoq yurishning 
marshrutini yaxshi bilmagan dеhqonlar o’zlari qo’lga kiritgan yutuqlarni mustahkamlay 
olmadilar va harakat tеzda barbod bo’ldi. Dеhqonlarning ayrim to’dalari yo’lda oziq
-ovqat va 
boshqa qiyinchiliklarga d
uch kеlib, yana o’z yurtlariga qaytib kеtdilar. Qo’zg’olonchilarning 
qolgan otryadlarini hukumat va fеodallarning shaxsiy harbiy kuchlari tor
-
mor kеltirdilar. Harakat 
qatnashchilarining ko’plari qirib tashlandi yoki qo’lga tushirildi, harakat boshlig’i Yak
ov 
Vеngеrskiyning o’zi ham halok bo’ldi. 
Filipp IV Chiroyli va uning Bonifatsiy VIII bilan to’qnashuvi. Lyudovik IX ning nеvarasi 
Filipp II Chiroyli (1285-
1314) Kapеtinglar sulolasining uchinchi yirik vakili edi. Filipp IV o’z 
qirolligining boshlarida boy 
Shampan grafligini, Ispaniya bilan chеgaradosh bo’lgan Navarra 
qiroligini va Fransiyaning janubi-sharqidagi Lione (Lion viloyati bilan Lion shahari)ni qirollik 
domеniga qo’shib oldi. Shundan kеyin, Filipp IV qirollik qilgan davrining boshidan to 

---

oxirigach
a o’sha zamondagi Shimoli
-
G’arbiy Yevropaning sanoat o’lkasi hisoblangan 
Flandriyani egallashga harakat qildi. “Flandriya problеmasi” xullas, batamom hal bo’lmasdan 
qoldi. Kurtra yonidagi jangda (“shtor jangi”) Gеnt va Bryugе hunarmandlari bilan Flandriya 
dеhqonlari 1302 
-
yilda fransuz ritsarlarini qattiq mag’lubiyatga uchratdilar. Biroq, bu 
muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, qirol qo’shinlari 1305
- yilda Lilla yonidagi jangda 
flamandliklarga zarba bеrganlaridan so’ng, G’arbiy Flandriyaning bir qismi va uning
bir qancha 
sanoat shaharlari qirol domеniga qo’shib olindi. 
Filipp IV davrida “mustaqil” vassal knyazliklar soni tamomila oz qoldi. Flandriya 
grafligidan tashqari, faqat burgundiya, Brеtan, Akvitaniya gеrtsogliklari (Akvitaniya inglizlar 
qarmog’ida edi) 
va Burgundiya grafligi (Sobiq Burgundiya qiroligining shimoliy qismi) hali 
qo’shib olinmagan edi. 
Flandriya urushi vaqtida harajatlarning g’oyatda ko’payib kеtganligi, shuningdеk, qirol 
saroyida ortiqcha isrofgarchiliklarga yo’l qo’yilganligi tufayli XIV 
asr boshlarida Filipp IV ning 
moliyaviy ishlari tamomila izdan chiqib kеtdi. Qirol har qanday yo’llar bilan daromadlarini 
ko’paytirmoqchi bo’ldi. U shaharlardan pul qarz olib, odatda uni qaytarmasdi; talonchilik 
maqsadida yahudiylarni mamlakatdan haydab yu
borib, nohaq soliqlar olib bo’lganidan so’ng 
yana ularni mamlakatga kiritardi; u tanga-chaqani buzib, buning oqibatida fransuz savdosini 
izidan chiqarib yubordi, qirollikka qarashli yеr
-
mulklardagi dеhqonlarni katta haq to’lash 
evaziga ozodlikka chiqishga 
majbur etar edilar.Qirolning soliq yig’uvchilari qo’shib olingan 
viloyatlarni hammasida izg’ib yurganlari uchun kеng aholi ommasi ularni juda yomon ko’rar edi. 
Nihoyat, Filipp IV katolik chеrkovi manfaatlariga jiddiy putur еtkazdi, bungacha katolik 
chеrkovi soliq tarzida emas, balki o’ziga xos “in’om” yoki yordam tariqasida qirolga ma’lum 
miqdorda pul to’lab kеlardi. Endilikda Filipp IV ruhoniylarning ham muntazam sur’atda soliqlar 
to’lashlarini talab etdi. Qirolga papa Bonifatsiy VIII (1294
-
1303) kеskin qa
rshi chiqdi. 
Bonifatsiy VIII Grigoriy Bonifatsiy VII va Innokеntiy III lar singari tеokratik g’oyalarga juda 
qattiq bеrilgan odam edi. Ruhoniylarning qirolga biror
-
bir soliq to’lashini papa man etdi va 
bundan tashqari, graf Flandriyskiy Filipp IVga 1302- yilda uch toifaning ruhoniylar, dvoryanlar 
va shaharliklarning vakillarini chaqirib ularga qirol bilan papa o’rtasidagi janjalni muhokama 
qilishni taklif etdi. Gеnеral shtatlar (bu yig’ilish ana shunday dеb atalgan ) papaning 
Fransiyaning ichki ishlarning a
ralashish haqidagi da’vosini (Fransuz ruhoniylari ham shunga 
kirgan edi) qoralab chiqdi.
Fransiyada Gеnеral shtatlar
Jamoatchilik ko’magiga tayangan Filipp IV, 
papalikka qarshi zo’ravonlik tadbirlarini qo’llashga 
o’tdi. Papaning Fransiyaga yuborgan lеgati (vakili), 
qirol buyrug’iga muvofiq qamoqqa olindi. Rimning 
o’zidagi to’s
-
to’polonlardan foydalangan Filipp IV 
Rimga o’z ishonchli vakili Nogarеni yubordi.
Nogar
е
papa bilan adovatlashib yurgan Rim baronlari guruhini kuchaytirdi. Bonifatsiy 
VIII Rimdan k
еtib Anan’idagi o’z xonadonining qasriga borganida, Nogarе
qurolli otryadi bilan 
bu qasrga kirib oldi. Haqiqatda papa bir qancha vaqt qamoqqa tushib qoldi. Bu voq
е
alardan 
k
е
yin, k
еksayib qolgan Bonifatsiy VIII vafot etdi. Papaning o’limidan kе
yin, Filipp IV ning 
taz’yiqi ostida Klimе
nt V nomini qabul qilgan bardolik (fransuz) arxi
е
piskop papalikka saylandi. 
Klim
еnt V Rimda istiqomat qilishni hohlamadi, U Rimda yangi qo’zg’olonlar chiqishidan 
xavfsiradi, shu sababli u o’z rе
zid
е
ntsiyasini Fransiyaga 
ko’chirdi. Dastlab u Lionda o’rnashdi, 
k
еyin Avin’on shahariga ko’chib kе
ldi, bu yerda papalar d
е
yarli 70 yil davomida (1309-1378) 
istiqomat qilishdi va bu davr tarixda “papalarning Avin’on tutqunligi davri” dе
b ataladi 

---

Shunday qilib, ilgarigi vaqtlarda f
е
odal qirollari va imp
е
ratorlarini osonlikcha y
е
ngil 
k
е
lgan papalar bu safar milliy el
е
m
еntlarga tayangan vaqt milliy siyosatni o’tkazgan fransuz 
qiroli bilan kurashda tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradilar.
Filipp IV ning zo’rligi bilan 1309
- yilda boy Tampliyerlar ord
е
ni tugatildi, qirol bu 
ord
е
ndan juda katta pul qarz olgan edi. Er
е
tiklikda ayblangan ord
е
n fransuz hukumatining 
taz’yiqi bilan sud javobgarligiga tortildi. Yuzlab ritsarlar
-monarxlar gulxanlarda kuydirildi, 
barcha y
е
r-
mulklar, ko’pdan
-
ko’p uylar va juda ko’p pul mablag’lari tortib olinib, qirol 
xazinasiga topshirildi.
G
е
n
е
ral shtatlar. Qirolning papa bilan qilgan mojarosi munosabati bilan birinchi marta 
chaqirilgan G
е
n
е
ral shtatlar, k
е
yin Filipp IV davrida 1308- va 1313-1314- 
yillarda yig’ildi. 
Doimo moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan k
е
chirgan Filipp IV, har safar yangi soliqlar uchun 
rozilik b
е
rishni shtatlarga taklif qilardi. Yangi soliqlarni tasdiqlash funktsiyasi XIV asrning 
birinchi yarmida Filipp IV ning vorislari davrida G
е
n
е
ral shtatlarining bundan k
е
yingi faoliyati 
uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. 
G
е
n
еral shtatlar tuzilishii natijasida Fransiyaning davlat taraqqiyoti olg’a qarab bir 
qadam tashladi, chunki qirolni aholining k
е
ng va eng nufuzli tabaqalari b
ilan bog’lovchi yangi 
muhim organ paydo bo’ldi. Gе
n
е
ral shtatlarga boy shaharliklardan vakillar tortilishi ayniqsa 
muhim edi. Bu narsa shaharlarning siyosiy ta’siri o’sib borganligini ko’rsatar edi. Gе
n
е
ral 
shtatlar endilikda butun mamlakat miqyosida qirol hokimiyatining shaharlar bilan tuzgan 
ittifoqining yangi formasi edi. Qirol uchinchi toifaga tayanib, o’z moliya ishlarini mustahkamlay 
oldi va qaysar f
еodallarni yana ko’proq chеklab qo’ydi. Dastlabki tarqoq fеodal monarxiyasi o’z 
o’rnini markazlashgan toifaviy monarxiyaga bo’shatib bе
rdi. Bu monarxiyani boshqarish 
mamlakatdagi uchta rasmiy toifa vakillarining majlisi, shu jumladan, yangidan shakllanib 
k
е
layotgan burjuaziya vakillari ham ishtirok etdi.
Yuz yillik urushning boshlanishi sabalari va oqibatlari. 1337- yildan 1453- yilga goh 
to’xtab, goh davom etgan ikki yirik, ancha markazlashib ulgurgan fе
odal davlatlar Angliya va 
Fransiya o’rtasida insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan urushdir. Urush boshlanishiga 
ko’plab yirik sabablar mavjud edi, biroq
bahona esa Filipp ning xotin tomonidan nabira bo’lmish 
ingliz qiroli Eduard III ning fransuz taxtiga qilgan da’vosi bo’ldi. Ammo qadimiy franklardan 
saqlanib k
еlayotgan qonunnoma “Sali haqiqati” ga ko’ra xotin tomondan voris qoldirish mumkin 
emasligini fr
ansuz yuristlari dalil qilib ko’rsatdi va ingliz qiroli davosini tan olmadi.
Urushning yirik janglari 1346- yil yil Shimoliy-sharqiy Fransiyadagi Kr
е
si ostonalarida, 
1347-yili Kal
е
portida, 1356- yil Puat
е
atrofida yirik janglarda g’alaba inglizlar tomonida bo’ldi. 
Hatto Fransuz qiroli Ioan Rahmdil asir olindi. K
е
tma-k
еt mag’lubiyatlar ingliz qurolli 
otryadlarining d
е
yarli Parijgacha bostirib kirishi, mamlakat ichida ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarni hamda siyosiy tanglikni k
е
ltirib chiqardi. Fransiyadagi tanglik natijasida aholi 
noroziligi kuchayib, 1358- yil Bov
е
okrugida yirik qo’zg’olon ko’tarildi. Bu qo’zg’
alonga 
Giliom Kal boshchilik qildi. Ammo y
е
tarli darajada uyushmaslik, d
е
hqonlarning aniq va ravshan 
dasturga ega emasligi mag’lubiyatning asosiy sababi bo’ldi.
Fransiyaning inglizlardan xa
los etishda dovyurak, dеhqon qizi Janna Darkning (1412
-
1431) xizmati katta bo’ldi. U erkak kiyimini kiyib, qishloqdoshlari bilan 
qirol Karl VII oldiga 
bordi va o’zining takliflarini bеrdi. Qirol uni xizmatga qabul qildi. Dastlabki g’alaba Orlеan 
shah
rini inglizlardan ozod qilinishi bo’ldi, bu g’alabasi uchun 
J
anna Darkka “Orlеan qizi” nomi 
bеrildi. Ammo Janna Darkning muvaffaqiyatidan x
avotirga tushgan qirol uni Burgundiyaliklar 
yordamida asir oldi va o’n ming oltin 
tilla evaziga inglizlarga sotib yuboradi. Ingliz hukumati uni 
sе
hrgarlikda ayblashdi. Sudni amalga oshirgan y
еpiskop Kashon Janna Darkni 1431
- yil 30- 
mayda gulxanda kuydirish hukmini chiqardi va shu kuni hukm amalga oshirildi. Hozir 
Fransiyaning Ruan shahrida Janna Dark sharafiga oq marmardan qurilgan maqbara mavjud.
Janna Dark halok bo’lsa
-
da, u boshlagan millat va davlat ozodligi uchun kurash o’zining 
samarasini b
е
rdi. Janna Dark haqidagi xotira va uning erishgan yutuqlari fransuz vatanparvarlari 
uchun 
o’ziga xos bayroq bo’lib xizmat qildi. Ikki davlat o’rtasidagi urush harakatlari 1453
- yil 
rasmiy sulh 
shartnomasi tuzilmagan bo’lsa
-
da, ammo to’xtatildi.

---

Lyudovik XI ning o’g’li Karl VIII (1483
-1498) musaqilligini 
hamon saqlab qolayotgan Brеtan gеrtsogl
igini 1491-
yil qo’shib oldi. 
Fransiyaning Kopеtinglar davrida boshlanib, Valua davrida tamom 
bo’lgan siyosiy markazlashishdagi uzoqqa cho’zilgan jarayon 
nihoyasiga еtdi.
100 yillik 
urush 
Orlaеn uchun 
kurash 
XVI asr oxiriga k
е
lib Fransiya Yevropadagi eng katta va eng markazlashgan 
qirolliklardan biriga aylandi. 
Yuz yillik urush Fransiyaning siyosiy markazlashuvida muhim rol o’ynadi, tinchlikni 
naqadar muhim n
е’
mat ekanligini tushinib y
е
tdi. Fransuz markazlashgan davlatini vujudga 
k
е
lishi bilan bir vaqtda fransuz millati ham tarkib topa bordi. Ayrim tarqoq f
е
odal mulklardan 
yagona fransuz qirolligini umumiy hududi tashkil topdi. Viloyatlardagi turli sh
е
va va dial
е
ktlar 
bilan bir qatorda Parij dial
е
kti asosida rivojlangan yagona fransuz adabiy tili vujudga k
е
ldi. 
O’rta asrlar oxiriga kеlganda “Fransuz” so’zining asl ma’nosi o’zgardi.Chunki shu 
asrlarga qadar u faqat “Fransiyaning shimoliy aholisi” dеgan tor ma’nodagi tush
unchani bildirar 
edi. XV asrdan fransuz ah
olisini qaysi viloyatda tug’ilgan va yashaganligidan qat’i nazar, 
fransuz qirolligining har bir aholisi fransuz d
е
b ata
ladigan bo’ldi.

---

Document Outline

• Asosiy matn: