Buxoro tarixi

 
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asaridan 
 
Abdullaxoning Buxoroni birinchi marta egallashi va uni tashlab 
ketishi to‘g‘risida
Sulton Sa’id zafarnishon sipohdan (engilib, Farabdan) chekingandan 
so‘ng, a’lo hazrat (Abdullaxon) Burhon sultonning talabiga binoan, azimat 
jilovini Buxoro tomonga qarab burdi. Burhon sulton izzat va shavkatlik 
mavkabning (Buxoroga) kelayotganidan xabardor bo‘lib, barcha ulamo va 
a’yonlarni (hamda) bozor va boshqa kasb egalarini tengi yo‘q xonning 
istiqboliga jo‘natib, o‘zi ularning ketidan farmonbardorlik qadami bilan 
jo‘nadi. SHahardan bir mo‘g‘uli,(ya’ni 6 farsax masofada) bo‘lgan SHahri 
Islom degan joyda (xonning) sharafli muloqotiga musharraf bo‘lib, toju 
taxt dushmanlarining fitnalari gardidan g‘uborlangan davlat ko‘ziga ul 
xazratning bosgan tuprog‘ini surma qilib qo‘yib munavvar qildi; uning 
oyoqlarini o‘pib, g‘ururlik boshini izzat avjiga chiqardi. U erdan turli 
takalluf va tobelik ko‘rsatib, ul hazratni (Buxoro) shahriga olib kelib, izzat-
ikrom taxtiga o‘tqazdi. 
Xizmatkorlik va farmonbardorlik marosimi tugagach, (Burhon 
sulton) qubbati islom Buxoroni a’lo hazratga tortiq qilib, o‘zi (otining) 
jilovini mazkur shaharga tobe’ bo‘lgan Qorako‘l tomonga burdi. Fathu 
zafar quyoshi mashriqdan chiqib, yaxshi kun ko‘ringanligi sababli, 
shunday viloyat hazrat sohibqiron (Abdullaxon)ning tasarrufiga kirdi. 
(So‘ng) ul hazrat baxtu davlat bilan podshohlik taxtiga o‘ltirib, mamlakat 
va xalq ishini tartibga soldi.
O‘sha viloyat katta-kichik odamlarining ko‘zi falak iqtidorli 
podshohning oyog‘i g‘uboridan anchayin ravshan bo‘ldi. Kishilik jamiyati 
ulamolari va ehtiromlik fuzalolarining zamonning ko‘p ayanchli hodisalari 
tufayli yomonlashgan ahvoli (endi) shohona marhamat va iltifotlar 
natijasida tuzaldi. 
Bu yoqimli voqeadan bir necha kun o‘tgach va tamom mamlakat ul 
hazratning adolat va rioyati barakotidan obod bo‘lgach, Buxoroning 
hokimi (Burhon sulton) hayosizlik qilib, (Abdullaxonning) bunday (zo‘r) 
ne’matini unutdi; boshini itoat xalqasidan chiqarib, isyonkorlik yo‘lini 
tutdi; (uning) dimog‘i
kibru havo bilan to‘lib mag‘rurlikka mahliyo bo‘ldi 
va hatto (xon bilan ilgari qilgan) ahdini buzib, o‘zining jur’at oyog‘ini itoat 
vodiysidan chiqardi; sitam qo‘lini cho‘zdi va askar to‘plab, urush 
bayrog‘ini ko‘tardi; mustaqillikni xayol qildi va Qorako‘ldan 
(Abdullaxonga) qarshi otlanib (Buxoro) shahriga qarab yurdi. 

---

296 
Uning (bu) jasorati ovozasi (hamma yoqqa) tarqalgach, bu 
andishaning shu’lasi ul hazratning xotirlarida toblangach, (ilgari bo‘lgan) 
iliq hamiyati (endi) o‘ch olish qasdiga aylandi va buyurdiki, nusratpanoh 
sipoh urushga hozirlanib (Abdullaxonning) qutli o‘zangisiga to‘plansinlar. 
O‘zi yo‘lga tushib butun qarindoshlari va huzuridagi birodarlari bilan 
zafarnishon bayrog‘ini ko‘tardi va oliy ne’matlik himmat yuzini davlatning 
dushmanlari tarafiga qaratdi. 
Burhon sulton Sulaymon martabali xonning kelayotganidan xabar 
topgach, (u bilan) urushmoqqa ojiz bo‘lganidan otining jilovini Buxoro 
viloyatining tumanlaridan bo‘lgan Romiton qal’asiga burdi va qo‘rqib-
pisib o‘sha vayron bo‘lib ketgan qal’aga yashirindi. Qo‘rqqanidan 
qal’aning burj va devorlarini mustahkamladi. Nusrat nishonli askar 
(Abdullaxonning) farmoniga ko‘ra, qal’ani o‘rab oldi va qamalni 
to‘xtovsiz boshlab, urush olovini yoqib yubordi. Paymonasi to‘lgan, 
xoksor dushmanlardan ko‘pini o‘ldirdi. 
O‘sha kuni kun bo‘yi urushda tajribakor pahlavonlar, qal’a olib 
dushmanni enguvchi kahramonlar jur’at etagini belga qistirib (qal’a) 
devoriga tashlandilar va qal’aga qarab juda ko‘p tosh va sanoqsiz o‘qni 
bahor yomg‘iridek yog‘dirdilar. Lekin ba’zi kishilarning tabiati va balki 
barcha insonning xulqi bevafolikka moyil, «albatta, inson zolim va nodon 
bo‘lgandir» (oyatida ko‘rsatilgan)day, shishadek tiniq osmonning podshohi 
(ya’ni quyosh) g‘arbga tomon chopib, kechaning qora (libos kiygan) sipohi 
Rum lashkari (quyosh) qalbi ustidan g‘alaba qilganda, ya’ni namozshom 
vaqtida (Abdullaxon) mulozimlaridan bir guruhi bevafolik yo‘lini tutdilar 
va Buxoro sipohi birin-ketin a’lo hazrat ostonasidan yuz o‘girib, dushman 
tomoniga o‘tdilar. Iskandar martabali hazrat (Abdullaxon) bu voqea sodir 
bo‘lgandan so‘ng, Romiton qal’asi atrofidan, vaqtning talabiga qarab, 
(otining) jilovini burdi va (Buxoro) shahri tomon shoshildi. Komil aql va 
ziyraklik bilan angladi va «(har qanday) ish o‘z vaqtiga garovdir» 
(maqolining) hukmiga ko‘ra, nochor bir necha kun hashamat va 
ulug‘vorlik vositalari hamda shon-sharaf va yuqorilik odobi yig‘ilib, 
shavkat va davlatning asoslari dushmanlarni engilish vodiysiga va tor-mor 
bo‘lish yo‘liga yuz qo‘yishga majbur qilganga qadar taqdirga tan berishga 
majbur bo‘ldi, (lekin) shunday bir vaqt (qam) keladiki, davlat yulduzi 
hashamat avjidan (yana) ko‘rinib, qasos oluvchi bahrom qilichi bilan 
mamlakat dushmanining oyog‘ini qirqib, tegishli jazosini berur, (chunki) 
«bu (ish) Tangriga mushkul emas» (deb jang maydonidan chekindi). 
Binobarin, (Abdullaxon) Buxoro shahrida ham to‘xtamay, 
qo‘zg‘olon
bayrog‘ini ko‘tarib (yana) Balxga qarab jo‘nadi. Ilgari g‘aybi 
suratlar oynasi va shubhasiz nurlari shohidi bo‘lgan (achchiq) tajriba 

---

297 
ko‘rsatganki, qachonki Tangri, qudrati ulug‘ bo‘lsin, bir davlatmandning 
baxtu taxt poyalarini Farqadonning yuqorisiga chiqarmoqchi bo‘lsa va 
saltanatli taxtini davom, sabot, hashamat va yuqorilik (dan iborat) to‘rtta 
poyasi bilan ko‘tarishni, ulug‘lashni istasa, dastlab uning davlati ajoyib 
fitnalar va g‘aroyib o‘zgarishlarga ilojsiz duchor bo‘ladi.
(Hофиз Таниш Бухорий. Абдулланома /Биринчи китоб; Форс 
тилидан Содиq Мирзаев таржимаси; Илмий муhаррир, нашрга 
тайёрловчи, сўзбоши ва изоhлар муаллифи: академик Бўрибой 
Аhмедов. –Т.: Шарq, 1999. –Б.127-128).