8
MUQADDIMA
Mazkur o‘quv qo‘llanmaning muqaddimasida birinchidan,
asosiy narrativ manbalarning Buxoro tarixini o‘rganishdagi
ahamiyatini ochib berish, ikkinchidan Buxoro tarixiga bag‘ishlangan
tadqiqotlarning ilmiy salohiyati va qiyosiy tahlilini amalga oshirish
(bunga Mustaqillikkacha va Mustaqillik yillaridagi nashrlar, jumladan,
xorijiy nashrlar kiradi), uchinchidan Buxoro tarixining muayyan
tomonlarini qamrab olgan o‘quv adabiyotlarini tahlil qilishga harakat
qilindi.
Buxoro tarixi O‘zbekiston tarixining tarkibiy qismi sifatida
O‘zbekiston Mustaqilligi yillarida, ayniqsa keyingi uch yilda
madaniy-ma’rifiy jabhalarda olib borilayotgan keng islohotlar
natijasida fan darajasiga ko‘tarildi. Buxoro tarixiga qiziqish va uni
jamiyatning ziyoli tabaqalari o‘rtasida targ‘ib qilish uzoq o‘rta
asrlardan boshlangan. Bu holatni o‘sha davrning ma’rifiy ehtiyoji deb
qarash kerak. Bunga misol qilib Muhammad Narshaxiyning “Buxoro
tarixi” asarini ko‘rsatish mumkin. Undagi ma’lumotlar ayrim hollarda
rivoyatlar bilan omuxta holda taqdim qilinishini o‘sha davrning uslubi
va tarix yozish tartibi deb hisoblash o‘rinli. Shunga qaramay, asar
faktik ma’lumotlarga boyligi bilan ilk mahalliy tarixnavislikning
diqqatga sazovor namunasidir.
Asar nafaqat Buxoro vohasi, balki qisman Movarounnahrning
qadimgi va ilk o‘rta asrlar ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotining turli
jihatlarini aks ettiruvchi qimmatli asar hisoblanadi. 943-944-yillarda
yozilgan 36 bobdan iborat bu asarda Buxoro shahrining paydo
bo‘lishi, nomlari, Buxoroda hukmronlik qilgan Buxorxudotlar sulolasi
va ularning vakillari, Buxoro vohasida joylashgan qadimgi qishloq-
qo‘rg‘onlar, shaharning tarixiy topografiyasi, vohaning arablar
tomonidan istilo qilinishi va unga qarshi halq harakatlari, Somoniylar
sulolasi vakillarining siyosiy faoliyati va qator e’tiborga molik tarixiy
ma’lumotlar o‘z in’ikosini topgan. Asarga qiziqish va uning
ma’lumotlaridan istifoda qilish keyingi o‘rta asr tarixchilari ijodida
yorqin kuzatiladi. Bir so‘z bilan aytganda, “Buxoro tarixi” keyingi
davr tarixiy asarlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ibn Havkal, Abdulkarim
Sam’oniy, Ahmad ibn Mahmud, Sayyid Nosiriddinto‘ra Buxoro
tarixining ayrim tomonlarini yoritishda Narshaxiy merosiga murojaat
9
qilishgan. XIX asrga kelib asarga qiziqish mahalliy doiradan chiqib,
dunyo miqyosiga ko‘tarildi.
O‘lkamiz tarixiga bag‘ishlangan asarlar ichida Muhammad
Narshaxiyning “Buxoro tarixi” (“Tarixi Narshaxiy”) asarichalik
ommalashgan, yashovchan, ahamiyatini saqlab qolgan va turli tillarga
tarjima qilingan hamda qayta-qayta chop etilgan asar kam topiladi.
Buning sababi uning mahalliy tarixga bag‘ishlangan dastlabki asar
bo‘lganligi, keng qamrovliligi, tarixiy geografiya va topografiyaga
oid muallif ma’lumotlarining nisbatan aniqligi va ko‘pligi, sof
shaharsozlik tarixini aks ettirishi va hokazolar hisoblanadi. Bu asar
tarixiy manba sifatida qadrlanadi va unga bo‘lgan ilmiy-ma’rifiy
ehtiyoj hamon yuqoriligicha qolmoqda. Atoqli sharqshunos
akademik V.V.Bartold
1
, shuningdek, I.I.Umnyakov
2
, V.A.Shishkin
3
,
O.A.Suxareva
4
, O.G.Bolshakov
5
, M.Saidjonov
6
, A.R.Muham-
madjonov
7
va boshqalar Buxoro tarixini va tarixiy topografiyasini
o‘rganishda asardan foydalanganlar.
O‘z davrida Evropa sharqshunoslari va Sharq noshirlari asar
qimmatini to‘g‘ri baholagan holda uning ruscha, inglizcha tarjimasi
va forscha matni nashrini amalga oshirdilar. Fransuz olimi Charlz
Shefer
8
1892-yil Parijda asarning forscha matnini, rus o‘lkashunosi
N.S. Likoshin
9
1897-yil Toshkentda ruscha tarjimasini, ingliz olimi
Richard Fray
10
1954-yil Kembrijda inglizcha tarjimasini chop
1
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. В 9 томах. Т.1. –
Москва: Наука, 1963.
2
Умняков И.И. К вопросу об исторической топографии Бухары // Сборник
Туркестанского восточного института в честь А. Э.Шмидта.- Ташкент, 1923.
3
Шишкин В.А. Варахша.- Москва: Наука, 1963.
4
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства.- Ташкент: Фан, 1958
5
Большаков О.Г. Хронология восстания Муканны // История и культура народов
Средней Азии.- Москва: Наука, 1976. - Б.90-98.
6
Саиджонов М. Бухоро ва эски бинолари / “Маориф ва ўқутғувчи”. Тошкент, 1927, №
9-10
7
Мухамеджанов А.Р. История орошения Бухарского оазиса.- Ташкент: Фан, 1978; шу
муаллиф: Қадимги Бухоро.- Т.: Фан, 1991.
8
Description topographique et historique de Boukhara par Mohammed Necshakhy, texte
person, public par Charles Schefer, Paris, 1982.
9
Мухаммад Наршахи. История Бухары / Перевод с персидского Н.Лыкошин, под
редакцией В.В Бартольда. Ташкент, 1897.
10
The history of Bukhara. Translated from a Persian Abridgment of the Arabic original
by Nershekhi Richard N. Frye, Cambridge – Massachusetts, 1954.
10
ettirdilar. Shuningdek, eronlik olim Mudarris Rizaviy
1
1939-yil
Tehronda asarning forscha qiyosiy matnini e’lon qildi. 1904-yil
Kogonda “Tarixi Narshaxiy” nomi ostida asarning toshbosma varianti
nashr qilinganini ham eslab o‘tish joiz. Misrlik olim Mubashshir at-
Tiroziy 1965-yil Qohirada “Buxoro tarixi”ning arabcha tarjimasini
e’lon etdi
2
. Asarning muqaddima, birinchi va ikkinchi boblarining
O.I.Smirnova tomonidan rus tiliga qilingan tarjimasi 1965-yil
Moskvada chop qilindi
3
.
Narshaxiy asariga qiziqish bugungi kunda ham so‘ngani yo‘q.
O‘zbekistonlik olim Sh.Kamoliddinov “Buxoro tarixi”ni N.Likoshin
va boshqa ayrim nashrlar asosida rus tiliga qayta izohli tarjima qilib,
1911-yil Toshkentda nashr etdi. Kitobga D.Yu.Yusupova so‘zboshi,
tarjimadagi arxeologik va topografik ob’ektlarga buxoroshunos
olima E.Nekrasova keng sharh yozgan
4
.
Imom Buxoriy, G‘unjoriy kabi mahalliy mualliflar tomonidan
ham “Buxoro tarixi” nomli asar yozilganligi to‘g‘risida ilmiy farazlar
mavjud. Biroq bu asarlar bizgacha etib kelmagani bois, ularning ilmiy
ahamiyati to‘g‘risida aniq fikrlarni ilgari surish mushkul.
Arab tarixiy-geografik adabiyotida Buxoro vohasining tabiiy
geografiyasi, iqlimi, etnik tarixi, shaharsozligi, aholisining tili, urf-
odatlari atroflicha tasvirlab berilgan. Ibn Havkalning “Kitob surat al-
ard” kitobi bunga misoldir. Asarda joy nomlari, ariqlar, qishloqlar
nomi ba’zan g‘alizroq, arablashtirilgan holda talqin qilinishiga
qaramasdan, Buxoro vohasining X asrdagi tarixiy geografiyasini
o‘rganish
uchun
bu
asarning
ahamiyati
katta.
Seminar
mashg‘ulotlarida talabalar ushbu asar ma’lumotlaridan keng
foydalanishlari mumkin.
Buxoro mozorlari va shaharning XIV-XV asrlar tarixiy
topografiyasi masalalarini o‘rganishda Ahmad ibn Mahmud
1
ﺮﺼﻨ ﻦﺒ ﺪﻣﺤﻤ ﻦﺒ ﺪﻣﺤﺍ ﺮﺼﻨ ﻮﺒﺍ ﮥﻤﺠﺮﺘ . ﻰﺨﺸﺮﻨﻠﺍ ﺮﻔﻌﺠ ﻦﺒ ﺪﻤﺤﻤ ﺮﻜﺒ ﻭﺒﺍ ﻑﯿﻠﺎﺗ . ﺍﺮﺎﺨﺒ ﺦﯿﺮﺎﺗ
, ﻦ ﺍﺮﮭﺘ . ﻯﻮﻀﺮ ﺱﱢﺮﺪﻤ ﺡﯿﺤﺼﺘ ﻮ ﺮﻤﻋ ﻦﺒ ﺮﻔﺰ ﻦﺒ ﺪﺴﺤﻤ ﺺﯿﻠﺨﺘ ﻯﻮﺎﺒﻘﻠﺍ
1939
2
Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар. Таърих Бухоро// ...дуктур Мубашшир ат-Тирози.-
ал-Кахира: Дор ул-Маориф би Миср,1385/1965
3
Смирнова О.И. «История Бухары» Наршахи (к истории сложения текста и о задачах
его издания) // КС ИНА. №69. Исследование рукописей и ксилографов ИНА.- Москва:
Наука, 1965. – Б.155-179.
4
Мухаммад ан-Наршахи. Тарихи-и Бухара. История Бухары // Вступительная статья
Д.Ю.Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С.Камолиддина. Археолого-
топографический комментарий Е.Г.Некрасовой. – Ташкент: SMI – ASIA, 2011, 600 с.
11
Buxoriyning “Tarixi Mullozoda” asari beqiyos ahamiyatga ega.
Ayniqsa, unda qayd etilgan Buxoro ulamo va fuzalolarining tarijimai
holi, ijtimoiy-ma’rifiy faoliyati, dafn qilingan joylari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar o‘sha davr ma’naviy-madaniy muhitini to‘laqonli
tasavvur va tafakkur qilishda nafaqat ilmiy-ma’rifiy, balki tarbiyaviy
mazmun ham kasb etadi.
Buxoro tarixiga bag‘ishlangan XVI asr tarixiy adabiyotlari
ichida Ibn Ruzbehxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Muhammadyor
ibn Arab Qatag‘anning “Musaxxir al-bilod”, Badriddin Kashmiriyning
“Ravzat ar-rizvon”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma”
asarlari alohida o‘rin tutadi. Ular bir tarixiy davrda va bir sulola
tarixiga bag‘ishilangan bo‘lsa-da, qayd etilgan ma’lumotlar mazmuni
jihatidan bir-birini to‘ldiradi, boyitadi. Masalan “Mehmonnmai
Buxoro” xronolik qisqa davrni o‘z ichiga olib, asosan Muhammad
Shayboniyxon siyosiy faoliyatini aks ettirsa, “Musaxxir al-bilod”
tarixiy tazkira usulida yozilgan bo‘lib, shayboniy sultonlarining
biografiyasi va siyosiy faoliyatini o‘z ichiga oladi. Asarda qariyb
barcha katta-kichik shayboniy sultonlari xususida ma’lumot beriladi.
“Ravzat ar-rizvon”ni tarixiy-agiografik asarlar sirasiga kiritish
mumkin. Asar garchi Jo‘ybor xo‘jalari tarixiga bag‘ishlangan bo‘lsa
ham, unda Abdullaxoning ijtimoiy-siyosiy faoliyati, markaziy
hokimiyat bilan din peshvolari o‘rtasidagi munosabat, Buxoroda
kuchli ijtimoiy mavqega ega qatlamlarning davlat boshqaruvi va
siyosatga ta’siri masalalari atroflicha bayon qilingan. Asarda boshqa
tarixiy xronikalarda uchramaydigan ma’lumotlar o‘z ifodasini topgan.
“Abdullanoma” XVI asrning shoh tarixiy asari hisoblanadi.
Hajm jihatdan ham, mazmun jihatdan ham bu asar yuqorida tilga
olingan asarlardan farq qiladi va qator afzallik va ustunliklarga ega.
Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayoti, etnik tarixi,
qo‘shni mamlakatlar bilan munosabatlari, Abdullaxonning shaxsiy
sifatlari, markazlashgan davlat barpo etish uchun olib borgan
kurashlari xususida asarda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Masalan
shayboniylarning davlat boshqaruvi to‘g‘risidagi masalalar Buxoro
tarixini o‘rganuvchi talabalar uchun ahamiyatli. Markaziy davlat
boshqaruvidagi
Do'stlaringiz bilan baham: |