|
11.2.Indekslarning turlari va tasnifi
Indekslar qanday jarayonni ta`riflashi va vazifalari jihatidan to`rt turga
bo`linadi: dinamika indekslari, reja (shartnomani) bajarish indekslari, hududiy
indekslar va xalqaro indekslar.
Hududiy indekslar turli hududlarga yoki ob`ektlarga tegishli iqtisodiy
hodisalarning o`zaro nisbatini ko`rsatadi. Ular ayrim viloyat va mintaqalar
rivojlanish darajasi va ixtisoslashishi, milliy iqtisodiyotga qo`shayotgan hissasi
kabi muhim masalalarni o`rganishda asosiy qurol hisoblanadi.
Xalqaro indekslar iqtisodiy hodisalarning butun jahon va jo`rofiy
mintaqalar miqyosida rivojlanish darajasi, mamlakatlar ijtimoiy - iqtisodiy
taraqqiyot yo`lida erishgan qiyosiy darajalarini tavsiflaydi.
Dinamika, rejani bajarish, hududiy va xalqaro indekslarni hisoblash bir
qator umumiy va xususiy muammolar bilan bog’liq. Ularni har taraflama
o`rganish, echish yo`llarini topish va ilmiy asoslash indekslar nazariyasining
bosh vazifasi hisoblanadi.
Bu erda ta`kidlab o`tamizki, hududiy va xalqaro indekslarni hisoblash
uslubiyati hanuzgacha ilmiy jihatdan to`la-to`kis ishlab chiqilmagan. Bu
boradagi muhim masalalar tortishuv predmeti bo`lib qolmoqda.
Dinamika indekslarini hisoblash uslubiyati esa ilmiy asosda har taraflama
ishlangan bo`lib, ular timsolida indekslar nazariyasining xususiyatlari ham
yaqqol ko`rinadi. Umuman indeks metodining vujudga kelishi ana shu dinamika
101
indekslaridan boshlanadi. Bundan buyon indekslar ustida so`z yuritilganda
dinamika indekslari nazarda tutiladi.
Indekslar murakkab hodisaning ayrim elementlari, ularning bir xil
to`dalari va umuman murakkab hodisa uchun hisoblanishi mumkin. SHu
jihatdan ular guruhiy, yakka va umumiy indekslarga bo`linadi.
Qanday ko`rsatkichlar indekslashtirilishiga qarab, iqtisodiy indekslar
miqdoriy ko`rsatkichlar indeksiga va sifat ko`rsatkichlar indeksiga bo`linadi.
Umumiy indekslar hisoblash usuliga qarab, agregat shakldagi va arifmetik
o`rtacha, garmonik o`rtacha va geometrik o`rtacha indekslarga, ular esa, o`z
navbatida, vaznli va vaznsiz indekslarga, vaznli indekslar esa bazis vaznli, joriy
vaznli, to`plama yoki o`rtacha vaznli indekslarga bo`linadi. Bu indekslar nafaqat
hisoblash tartibi bilan, balki shu bilan birga mohiyati va qo`llanish shart -
sharoiti jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Indekslashtirilayotgan hodisa deganda shunday hodisa nazarda tutiladiki,
ularning ikki davrga tegishli ko`rsatkichlari taqqoslanadi. Demak, indeksda
ikkita davr qatnashadi, biri-joriy (hisobot) davr, ikkinchisi o`tgan, bazis davr deb
ataladi. Joriy davr – bu indekslashtirilayotgan hodisaning solishtirilayotgan
ko`rsatkichi, bo`linuvchi miqdori tegishli bo`lgan davrdir. Y
«1»
satr osti ishorasi
bilan belgilanadi. Bazis davr- hodisaning taqqoslash asosi qilib olinayotgan
zaminiy ko`rsatkichi, bo`linuvchi miqdori tegishli bo`lgan vaqt uzunligi (oralii).
Y
«0»
satr osti ishorasi bilan belgilanadi. Indekslarni tuzishda miqdoriy
ko`rsatkichlar inglizcha quantity – miqdor so`zining birinchi harfi «q» orqali,
sifat ko`rsatkichlarni esa inglizcha price-baho, productivity-mehnat unumdorligi,
profitability – rentabellik yoki daromadlik darajasi kabi so`zlarning birinchi
harfi «p» orqali ifodalash halqaro statistika amaliyotida qabul qilingan. Demak,
«q» – ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot jismoniy hajmini, tashilgan yuk
miqdorini, chiqarilgan yoki sotib olingan aktsiyalar miqdorini, etishtirilgan yalpi
hosil hajmi va shu kabi miqdoriy ko`rsatkichlarni bildiradi. «R» esa yuqorida
sanalganlardan tashqari tannarx, muomala xarajatlari darajasi, savdo
ustamasining darajasi, xizmatlar uchun tarif (baho), bank foizi, bir ishchining
nominal ish haqi, valyuta yoki aktsiya kursi va shunga o`xshash sifat
ko`rsatkichlarni anglatadi. Aniq iqtisodiy indekslarni hisoblayotganda
indekslashtirilayotgan hodisalarni boshqa harflar bilan ifodalash ma`qul.
Jumladan, mahsulot tannarxini (inglizcha sost) «s», mahsulotning mehnat
talabchanligini «t» , bir ishchining ish haqini «x», sotilgan mahsulot bir
birligidan olingan foydani «
«, mahsulotning foydalilik (tannarxga nisbatan)
darajasini «f», hosildorlikni «y», ekin maydonni «s», umumiy mehnat sarfini
«T», asosiy kapitalning umumiy hajmini «F», uning samaradorlik darajasini «f»,
xom-ashyo va material resurslarining umumiy zahirasini «M», ularning
samaradorligini «m» va h.k orqali belgilash mumkin.
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirib iqtisodiy indekslarni
quyidagicha tasniflash mumkin:
102
Do'stlaringiz bilan baham: |
