Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

17.1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha. 
MHT 
– 
jahonning 
barcha 
mamlakatlarida 
qo`llanilayotgan 
makrodarajadagi  bozor  iqtisodiyotining  holati  va  uning  rivojlanishini 
o`rganishga  foydalaniladigan  zamonaviy  axborotlar  tizimi  bo`lib  hisoblanadi. 
Bu  tizimning  ko`rsatkichlari  va  tasniflari  o`zida  bozor  iqtisodiyoti  tarkibini, 
uning  institutlari  va  faoliyat  mexanizmini  aks  ettiradi.  MHT  davlatni 
boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish maqsadida 
1953  yildan  boshlab,  faqat  rivojlangan  kapitalistik  mamlakatlarda  qo`llanilgan 
bo`lsa, hozirgi kunda 150 dan ortiq mamlakatlarda qo`llanilmoqda.  
MHTda  buxgalteriya  hisobining  ba`za  muhim  jihatlari  (masalan, 
operatsiyalarni  ikki  yoqlama  yozish  printsipi)dan  foydalaniladi  va  uning 
maqsadi  ko`p  jihatdan  buxgalteriya  hisobining  maqsadlariga  mos  tushadi: 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun informatsiya bilan ta`minlanadi. Lekin 
buxgalteriya  hisobidagi  ma`lumotlar  korxona  (kompaniya)  darajasidagi 
qarorlarni  qabul  qilish  uchun  foydalanilsa,  MHTda  esa  butun  mamlakat 
iqtisodiyoti  bo`yicha  qaror  qabul  qilish  uchun  foydalaniladi.  SHuning  uchun  u 
ma`lum darajada butun iqtisodiyotning buxgalteriya hisobi hisoblanadi.  
«Milliy  hisoblar»  tushunchasi  bundan  50  yilga  avval  gollandiyalik 
iqtisodchi  V.Kliff  tomonidan  tavsiya  etilgan.  V.Kliff  «Milliy  hisoblar» 
deyilganda  buxgalteriya  hisobi  va  balanslardan  iborat  jadvallar  tizimini 
tushungan  va  ularda  makrodarajadagi  iqtisodiyotni  tartibga  soluvchi  yozuvlar 
o`z aksini topgan.  
MHT  ni  rivojlantirishda  Dj.Keyns  katta  hissa  qo`shgan  va  i  MHTni 
o`zaro  bog’langan  ko`rsatkichlar  tizimi  sifatida  qaragan  (daromad,  iste`mol, 
jamg’arish)  va  uning  ma`lumotilari  davlat  organlari  tomonidan  iqtisodiy 
siyosatni  amalga  oshirish  va  bozor  iqtisodiyotini  tartibga  solish  uchun  amalga 
oshiriladigan ishlarni belgilab olishda foydalanilgan.  
Hozirgi  zamon  iqtisodiyotida  har  xil  iqtisodiy  operatsiyalar  amalga 
oshiriladi:  korxonalar  xom  ashyo  va  materiallar  sotib  oladilar,  har  xil 
mahsulotlar  ishlab  chiqaradilar,  xodimlarga  ish  haqqi  va  davlatga  soliqlar 
to`laydilar,  banklardan  qarzlar  oladilar,  bo`sh  qolgan  mablag’larni  mashina  va 
uskunalarga  investitsiya  qiladilar  va  h.k.  Iqtisodiy  jarayonlarda  korxonalardan 
tashqari quyidagi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar, masalan, moliyaviy tashkilotlar 

---

 
173 
(banklar,  investitsion  fondlar,  sug’urta  kompaniyalari  va  h.k.),  davlatni 
boshqaruv  organlari,  uy  xo`jaliklari,  har  xil  notijorat  tashkilotlar  (kasaba 
uyushmalar,  siyosiy,  diniy  tashkilotlar  va  h.k.)  ham  qatnashadilar.  Ular  ham 
tovar  va  xizmatlar,  pullar,  kreditlar,  aktsiyalar  va  boshqa  moliyaviy  vositalar 
bilan  har  xil  operatsiyalarni  amalga  oshiradilar.  Bundagi  barcha  xo`jalik 
yurituvchi  sub`ektlar  o`zaro  birgalikda  faoliyat  olib  boradilar,  yangi  qiymat 
yaratish  jarayonida  tovarlar,  xizmatlar  va  aktivlar  bilan  almashadilar. 
Iqtisodiyotda  yuz  berayotgan  hodisalarni  va  iqtisodiy  jarayonlarning  muhim 
natijalarini  bilish  maqsadida  avvalo  xo`jalik  yurituvchi  sub`ektlar  haqidagi 
ma`lumotlarni,  ular  amalga oshirgan operatsiyalari, ularning  aktiv  va  passivlari 
haqidagi  ma`lumotlarni  tartibga  solish  lozim  bo`ladi.  Bunday  tartibga  solish 
MHT  doirasida  maxsus  qoidalar  va  jarayonlar  asosida  amalga  oshiriladi. 
Ularning  maqsadi:  makrodarajadagi  iqtisodiyotning  holati  va  rivojlanishini 
yoritish,  muhim  makroiqtisodiy  ko`rsatkichlar:  yalpi  ichki  mahsulot,  oxirgi 
foydalanish,  investitsiyalar,  jamg’arish,  ixtiyordagi  daromad  va  ular  orasidagi 
bog’lanishlarni  bilish  va  h.k.  Bunday  tartibga  keltirish  natijasida  olingan 
ma`lumotlar quyidagi ishlarni amalga oshirishda qo`llaniladi:  

  davlat  boshqaruv  organlari  tomonidan  makroiqtisodiy  siyosatni 
amalga oshirish uchun; 

  korxonalar  va  kompaniyalarni  boshqarayotgan  tadbirkorlar  va 
biznesmenlar  tomonidan  mamlakatdagi  umumiy  makroiqtisodiy 
holatni o`rganish uchun;  

  xalqaro  tashkilotlar  (BMT,  XVF,  Jahon  banki,  OESR)  tomonidan 
xalqaro  iqtisodiy  bitimlarni  tuzishda  (masalan,  mamlakatlar  iqtisodiy 
rivojlanishida yordam ko`rsatish, kreditlar beritsh va h.k.). 
Xalqaro  tashkilotlar  faqat  MHTdagi  muhim  iqtisodiy  ko`rsatkichlarni 
yig’ishi  bilan  emas,  balki  ular  MHTning  nazariyasi  va  metodologiyasi  bilan, 
xalqaro  andozalarini  ishlab  chiqarish  bilan  shug’ullanadilar.  Hozirgi  vaqtda 
shunday andozalar sifatida BMTning statistik komissiyasi tomonidan 1993 yilda 
ishlab chiqarish andozalari qo`llanilmoqda.  
MHTni  o`z  funktsiyasini  to`liq  bajarishi  uchun  «iqtisodiy  ishlab 
chiqarish»  chegarasini,  ya`ni  YAIM  va  milliy  daromadni  yaratish  qaerda, 
qanday chegarada amalga oshirilayotganini bilish nihoyatda muhim hisoblanadi.  
Ma`lumki,  bunday  chegara  ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlanishi 
natijasida  o`zgarib  boradi.  Bunday  chegarani  aniqlashda  quyidagi  iqtisodchi 
olimlarning:  F.Kene,  A.Smit,  K.Marks,  A.Marshall  va  boshqalarning  ilmiy 
ishlari  katta  ta`sir  ko`rsatgan.  SSSR  davrida  makroiqtisodiyotni  tahlil  qilish 
uchun  qo`llanilgan  xalq  xo`jaligi  balansida  iqtisodiy  faoliyat  chegarasiga  faqat 
moddiy  ne`mat  ishlab  chiqarish  soha  tarmoqlari  kiritilgan.  Nomaterial  xizmat 
ko`rsatuvchi  soha  tarmoqlari  (boshqaruv,  mudofaa,  sog’liqni  saqlash,  ta`lim  va 
h.k.) esa ishlab chiqarmaydigan sohaga kiritilgan.  
Bu sohada faqat milliy daromadni qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish 
jarayoni  amalga  oshiriladi  deb  qaralgan.  MHT  da  iqtisodiy  ishlab  chiqarish 
chegarasi kengaytirilgan va bunda quyidagi tovar va xizmatlar unga kiritilgan: 

---

 
174 

  tovarlar ishlab chiqarish, shu jumladan, o`zi uchun ishlab chiqarish 
ham  (masalan,  fermerlar  tomonidan  o`zi  uchun  ishlab  chiqargan 
qishloq xo`jaligi mahsulotlari); 

  sotish uchun ko`rsatilgan xizmatlar; 

  moliyaviy  vositalar  faoliyati  (banklar,  investitsiya  fondlari, 
sug’urta kompaniyalari va h.k.); 

  davlatni  boshqaruv  organlari  tomonidan  ko`rsatilgan  nobozor 
xizmatlar  (boshqaruv  sohasidagi  jamoa  xizmatlari,  mudofaa, 
sog’liqni  saqlash,  ta`lim  sohasidagi  yakka  holdagi  xizmatlar  va 
h.k.); 

  yollanma  xizmati  (oshpaz,  bog’bon,  haydovchi)lar  tomonidan 
ko`rsatilgan xizmatlar; 

  uy-joy egalari tomonidan o`zlariga ko`rsatilgan xizmatlar. 
MHTning  yana  bir  muhim  yo`nalishi  «daromad»  ko`rsatkichini 
hisoblashga  qaratilgan.  Ingliz  iqtisodchi  olimi  Dj.Xiks  ta`limotiga  ko`ra 
«daromad» bu o`zining to`plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o`ziga hech 
qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste`mol tovarlari va xizmatlarini 
sotib olishi mumkin bo`lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi. 
MHTning  yana  bir  yo`nalishi  bu  ishlab  chiqarish  omillarining  qiymatni 
yaratishdagi  rolini  aniqlashga  qaratilgan.  Avvalgi  davrda  qiymatni  faqat  tirik 
mehnat yaratadi deb qaralgan bo`lsa, MHT ta`limotiga asosan er va kapital ham 
xuddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi. 
1993  yilda  qabul  qilingan  MHTning  yana  bir  muhim  xususiyati  shundan 
iboratki,  unda  xo`jalik  yurituvchi  sub`ektlar  quyidagi  5ta  institutsional  sektorlar 
bo`yicha gu ruhlarga ajratilgan: 
1.  nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 
2.  moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 
3.  davlatni boshqarish; 
4.  uy xo`jaligi; 
5.  uy xo`jaliklari xizmatidagi notijorat tashkilotlar. 
Har  bir  xo`jalik  yurituvchi  sub`ekt  iqtisodiy  jarayondagi  bajarayotgan 
funktsiyasiga  qarab,  yuqoridagi  sektorlarning  biriga  kiritiladi.  Masalan, 
nomoliyaviy  korporatsiyalarning  funktsiyalari  tovarlar  ishlab  chiqarish  va 
nomoliyaviy  xizmatlar  ko`rsatishdan  iborat.  Ular  ishlab  chiqargan  tovarlar 
bozorda  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  qoplovchi  va  foyda  olishni  ta`minlovchi 
baholarda  sotadilar;  moliyaviy  korporatsiyalarning  funktsiyasi  bo`sh  qolgan 
moliyaviy  mablag’larni  bir  joyda  to`plab,  ularni  investorlarga  ma`lum  shartlar 
asosida  beradilar.  SHunday  qilib,  moliyaviy  korporatsiyalar  resurslarni 
saqlovchilar  va  investitsiyalarni  moliyalashtiruvchilar  orasida  vositachi  rolini 
o`ynaydilar. 
Davlatni  boshqarish  muassasalarining  funktsiyasi  milliy  boylik  va  milliy 
daromadni qayta taqsimlash, shuningdek, butun jamiyatga bepul xizmat ko`rsatish 
(boshqarish, mudofaa, ilmiy tadqiqotlar va h.k.). 

---

 
175 
Uy  xo`jaligiga  kiritilgan  birliklar  o`z  ishchi  kuchi  bilan  ishlab  chiqarish 
jarayonida qatnashadilar va bozorda tovarlar va xizmatlarni sotib oladilar. Bundan 
tashqari,  uy  xo`jaliklari  kichik  nokorporativ  korxonalarni  (fermerlar,  oilaviy 
restoran,  magazinlar  va  h.k.)  egalari  hisoblanadi.  Bu  nokorporativ  korxonalar 
bozorda  sotish  uchun  tovar  va  xizmatlarni  ishlab  chiqaradilar,  bundan  tashqari 
yana  o`z  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  ham  ishlab  chiqaradilar.  Nokorporativ 
korxonalar faoliyatining moliyaviy natijasi bo`lib, aralash daromad hisoblanadi va 
u  ham  foyda  elementlarini,  ham  ish  haqqini  o`z  ichiga  oladi.  Nokorporativ 
korxonalarning  uy  xo`jaliklari  tarkibiga  kiritilishiga  sabab,  ularning  daromad  va 
xarajatlarini o`z egalarining daromad va xarajatlardan ajratish qiyin bo`lgan. 
Uy  xo`jaliklari  xizmatidagi  notijorat  tashkilotlarning  (ijtimoiy,  siyosiy, 
diniy  tashkilotlar)  funktsiyalari  shu  tashkilotlar  a`zolariga  bepul  xizmat 
ko`rsatishdan iborat. 
SHunday  qilib,  MHTda  behisob  miqdordagi  xo`jalik  yurituvchi 
sub`ektlarning  barchasi  beshta  nisbatan  bir  xil  guruhlarga  –  sektorlarga 
birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig’indisidan 
foydalaniladi  va  quyidagi  operatsiyalar:  ishlab  chiqarish,  daromadlarni  hosil 
bo`lishi,  daromadlarni  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash,  ularni  saqlash  va 
jamg’arish,  moliyaviy  aktivlarni  sotib  olish  va  moliyaviy  majburiyatlar  olish 
kabilar hisobga olinadi.