Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

T
da
 – o`rni to`lgan kundan boshlab davr oxirigacha bo`lgan davr 
(oxirgi yil) orasidagi kalendar davrning bir qismi. 
T
da
 qiymati quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
T
da
 = S (D
r
 + A) – K/P
da 
Aniqlangan  uslubiyat  asosida  kapital  qo`yilmalarning  amaldagi  o`rnini 
qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi: 
T
o`q
 = T
pi
 + T
in
 + T
ep
 – S (D
r
 + A) – K/P
da
; 
bunda, 
P
da 
– o`rni to`lgan davr davomida (oy, kvartal va h.k.) olingan sof 
daromad (amortizatsiyani ham qo`shib). 
Formulaning  oxirgi  naf  sifatida  ifodalangan  qismi  o`rni  to`lgan  vaqtdan 
keyingi  vaqt  bo`lgani  uchun,  ob`ektni  umumiy  ekspluatatsiya  qilish  vaqtidan 
ayriladi. 
Quyidagi  misolda  kapital  qo`yilmalarning  amaldagi  samaradorlik 
ko`rsatkichlarini  hisoblaymiz.  Masalan,  korxona  bir  yarim  yil  davomida  7150 
ming  so`mlik  qiymatga  ega  bo`lgan  texnologik  liniyani  yaratish  uchun 

---

 
168 
investitsiyalashni  amalga  oshirgan.  Texnologik  liniyani  ishga  tushirish  uni 
ekspluatatsiya  qilishning  birinchi  yilini  1  iyulida  amalga  oshirilgan.  To`rt  yil 
davomida  uni  ekspluatatsiya  qilish  natijasida  quyidagi  moliyaviy  natijalarga 
erishilgan: 
Texnologik liniyani ekspluatatsiya qilish ko`rsatkichlari,  
ming so`m. 
 
Ko`rsatkich 
Ekspluatatsiya qilish yili 
1 
2 
3 
4 
yil 
davo-
mida 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
yil 
davo-
mida 
o`sib 
bori-
shi 
1. 
 
Mahsulotni sotishdan 
tushgan tushum 
2814   3547   6361   8936   15297   15191   30488  
2. 
 
Joriy xarajatlar 
2836   1696   4082   4877   8959   8753  
17712  
3. 
 
Amortizatsiya  
660  
660  
1320   660  
1980   660  
2640  
4. 
 
Yalpi foyda  
(1 qator – 2 qator) 
-232 
1191  959 
3399  4358 
5778 
10136 
5. 
 
Soliqlar  va  boshqa 
to`lovlar  
23 
246 
269 
1178  1493 
2012 
3505 
6. 
 
Sof foyda  
(4 qator – 5 qator) 
-209 
945 
736 
2221  2957 
3766 
6623 
7. 
 
Amaldagi (real) sof 
daromad  
(3 qator + 6 qator) 
451 
1605  2056  2881  4937 
4426 
9363 
 
Kapital  qo`yilmalarning  amalda  o`rnini  qoplash  yuqoridagi  formula 
bo`yicha aniqlanadi. Masalaning shartiga ko`ra investitsion davr 1,5 yil. Yig’ilgan 
sof  daromad  bilan  qo`shilgan  kapital  qo`yilmalar  orasidagi  nisbat  shuni 
ko`rsatadiki, o`rnini qoplash muddati 4 yil amalga oshirilgan (9363>7150). 
Ekspluatatsiyaga  kiritilgan  kundan  boshlab,  to  uning  o`rnini  qoplash 
kungacha  bo`lgan  davr  2,5  yilga  teng.  O`rnini  to`liq  qoplash  muddati  bilan  uni 
tugatilish vaqtini orasidagi davr quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. 
9363-7150/4426=0,5 yil. 
Texnologik liniyani o`rnini qoplashning amaldagi muddati: 
T
o`q
= 1,5 + 2,5 – 0,5 = 3,5 yil. 
Hisob-kitob  qilingan  vaqtda  o`rnini  qoplash  muddati  etilmagan  bo`lsa, 
statistika  o`rnini  qoplash  muddati  kelishi  mumkin  bo`lgan  davrni  aniqlashni 
tavsiya etadi. 
T
o`q.m.k..b.d. 
= T
pi
 + T
in
 + T
ob
 + T
ou
 
bunda, 
T
ob
 – ob`ektni ishga tushirgan kundan boshlab, to kuzatish 
boshlangan kritik kungacha bo`lgan davr; 
T
ou
 – kuzatish boshlangandan kritik kungacha bo`lgan kapital 
qo`yilmalarni o`rnini qoplashning shartli davri yoki 
investitsion ob`ekti kutilayotgan to`liq o`rnini qoplash davri 
o`tguncha bo`lgan momentda. 

---

 
169 
O`rnini qoplashning shu qismi uzunligini aniqlash formulasi: 
T
ou
 = K – S (Dr + A)
ok
 /P
da 
bunda,  
(Dr + A)
ok
 – o`tkazilgan kritik kundan so`nggi amortizatsiya sum-
masini ham qo`shib hisoblangan to`plangan sof daromad 
summasi, o`rnini qoplash kuni kelguncha bo`lgan davrni o`z 
ichiga oladi. 
Masalan,  bizning  misolimizda  4  yil  ekspluatatsiyada  bo`lgan  davrda 
to`plangan sof daromad summasi 3355 ming so`m, oxirgi yildagi daromad esa – 
1650 ming so`m. Bunday holatda o`zgartirilgan misol ma`lumotlarini solishtirish 
natijasida  shu  narsa  aniqlandiki,  o`rnini  qoplash  davri  hali  o`tmagan,  binobarin, 
kutilayotgan o`rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin. 
T
kutilayotgan
 = 0 + 3,5 + 7150 – 3355/1650 = 3,5 + 2,3 = 5,8 yil. 
Kritik  momentdan  so`nggi  hisoblangan  ko`rsatkich  (2,3  yil)  shuni 
ko`rsatdiki,  daromad  keyingi  ekspluatatsiya  qilingan  davrda  ham  o`zgarmasdan 
qoladi (misolimizdagi 4 yil ekspluatatsiya qilingandan so`nggi daromadga teng). 
Binobarin,  kutilayotgan  o`rnini  qoplash  davri  baza  sifatida  olingan  daromad 
hajmiga bog’liq bo`ladi. 
Yuqorida  ko`rilgan  ko`rsatkichlardan  tashqari  yana  statistika  bitta 
ko`rsatkichini – kapital qo`yilmalar o`rnini qoplash koeffitsientini aniqlaydi va bu 
koeffitsient  ob`ektni  ekspluatatsiya  qilish  davrida  to`plangan  daromad  bilan 
qoplanish darajasini ifodalaydi, yoki  
K
o`q
 = S(D
r
 + A)
ob
 / K 
bunda, 
S(D
r
 + A)
ob
 – ob`ektni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan 
boshlab to`plangan amortizatsiya ham qo`shilgan sof daromad 
hajmi; 
K – kapital qo`yilmalarning to`liq hajmi. 
Misolimizda, masalan, ob`ektni 3 yil ekspluatatsiya qilish natijasida o`rnini 
qoplash  koeffitsienti  teng  bo`ladi:  4937  :  7159  =  0,69  yoki  shu  yili  qo`yilgan 
investitsiya  hajmining  69%  o`rni  qoplandi.  Bu  koeffitsient  4  yilda  quyidagicha 
bo`ladi: 
9363 : 7150 = 1,3 yoki 
shu yili kapital qo`yilmalar o`rni to`liq qoplangan. 
Tahlil  jarayonida  kapital  qo`yilmalarning  amaldagi  samaradorlik 
ko`rsatkichlari  investitsion  loyihani  tayyorlash  paytida  aniqlangan  samaradorlik 
ko`rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bunda, albatta, solishtirilayotgan ko`rsatkichlar 
bir xil uslubiyat asosida aniqlangan bo`lishi shart.