Buxoro oziq ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti

ikkinchi guruh - xususiy va natural ko`rsatkichlar bo`lib, ko`proq asosiy ishlab chiqarish 

;

 

100

 

B 

Т

 

К

 

B

 

N 

k

 

х

 

k 

v

 



 



 



 

---

 

52 

fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq. 

Ko`rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 

* 

asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  ekstensiv 

foydalanish koeffisienti, ulardan vaqt bo`yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi; 

* 

asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  intensiv 

foydalanish  koeffisienti,  ulardan  quvvat  bo`yicha  foydalanganlik  (unumdorlik)  darajasini  aks 

ettiradi; 

* 

asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  integral  foydalanish  koeffisienti,  barcha 

ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi. 

Ko`rsatilgan  ko`rsatkichlarning  har  biri  amaliyotda  mustaqil  ma`noga  ega  bo`lib,  turli 

maqsadlarga  erishish  uchun  foydalaniladi.  Masalan,  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  vaqt 

bo`yicha  qanday  foydalanilganligini  (ekstensiv  foydalanish)  baholash  asbob-uskunalarning 

smenalik  koeffisienti,  uskunalarni  koeffisienti,  smena  davomida  uskunalarning  bekor  turib 

qolishi, uskunalardan smenalarda foydalanish koeffisienti kabi ko`rsatkichlar qo`llaniladi. 

Asbob-uskunalardan  ekstensiv  foydalanish  koeffisienti  mazkur  uskunalardan  amalda 

haqiqiy  foydalanilgan  vaqtning  ulardan  reja  bo`yicha  foydalanish  muddatiga  nisbati  orqali 

aniqlanadi. 

 

Bu erda: t

xak

 – uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 

t

rej

 – uskunalarning me`yorga asosan foydalanish muddati, soatlar. 

 

Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta`mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, amalda 5 

soat sarflangan bo`lsa, u holda ekstensiv foydalanish koeffisienti 0,71 (5



(8-1)) ni tashkil qiladi. 

Bu esa asbob-uskunalardan smena davomida faqat 71 % foydalanilganligini anglatadi. 

Korxonalarda  bunday  uskunalarning  bir  emas,  bir  nechta  –  o`nta  yoki  yuztasidan 

foydalaniladi.  SHu  munosabat  bilan  uskunalarning  smenalik  koeffisienti  -  sutka  davomida 

mashina-smenalarning  o`rnatilgan  uskunalarning  umumiy  soni  yoki  ishchi  o`rinlariga  nisbatini 

aniqlash  zaruriyati  tug’iladi.  Bu  holda  smenalilik  koeffisienti  quyidagi  formula  asosida 

aniqlanadi: 

 

Bu erda: MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi; 

A

u.s.

 - o`rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 

Misol.  Korxonada  200  dona  metall  qirquvchi  stanok  sutka  mobaynida  360  mashina-

smena, 60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv stanoklari esa 30 mashina-

smena  ishlagan.  Ushbu  holda  barcha  stanoklardan  foydalanishning  smenalilik  koeffisienti 

quyidagicha topiladi: 

 

 

Uskunalarning  smenalilik  koeffisientini  aniqlashning  yana  bir  yo`li  bo`lib,  unga  ko`ra 

korxonalarning  bir  emas,  ikki  yoki  uch  smenada  ishlashi  va  bunda  uskunalarning  barchasidan 

ham to`liq foydalanilmasligi ko`zda tutiladi. Masalan, sexda 270 dona uskuna o`rnatilgan bo`lib, 

birinchi  smenada  ulardan  200  tasi,  ikkinchi  smenada  esa  190  tasi  ishlagan.  Bu  holda  

uskunalarning smenalilik koeffisienti 1,44 (200



190)



270) ni tashkil qiladi.