Buxoro oziq ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti

Ma`naviy  eskirish  -  asosiy  fondlarning  qadrsizlanishi  yoki  texnik  jihatdan  muddatidan 

avval  ish  qobiliyatini  yo`qotilishidir.  U  ikki  shaklda  yuzaga  keladi:  birinchi  shaklda  asosiy 

fondlar  ularning  ishlab  chiqarish  qiymatlari  pasayishi  natijasida  qadrsizlansa,  ikkinchi  shaklda 

asosiy fondlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta`siri ostida, yanada samaraliroq 

fondlarning  paydo  bo`lishi  natijasida  ro`y  beradi.  Asosiy  fondlar  ma`naviy  eskirishining 

yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin: 

 

 

 

Bu erda: B

q

 - asosiy fondlarning to`liq boshlang’ich qiymati; 

K

t

 - asosiy fondlarning tiklanish qiymati; 

I

yat

- yangi texnikaning unumdorligi. 

Asosiy  fondlarni  qayta  ishlab  chiqarish,  ya`ni  jismoniy  va  ma`naviy  jihatdan  eskirgan 

asosiy  fondlarning  o`rnini  iqtisodiy  to`ldirish  uchun  korxona  bu  vositalar  qiymatidan 

amortizatsiya  ajratmalarni  ayirib  tashlaydi  hamda  bu  ajratmalar  keyinchalik  xarajatlar  sifatida 

mahsulot tannarxiga kiritiladi. 

Amortizatsiya  ajratmalari  quyidagi  formula  asosida  aniqlanuvchi  amortizatsiya 

me`yorlari (Ma) asosida amalga oishiriladi:  

 

 

Bu erda: A - amortizatsiya ajratmalari; 

B

k

 - asosiy fondlarning to`liq boshlang’ich qiymati. 

 

Yillik amortizatsiya ajratmalari (A

a

) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi: 

 

 

Bu  erda:  T

k

  –  asosiy  fondlar  xizmat  qilgan  muddat  davomida  kapital  ta`mirlashga 

sarflangan xarajatlar; 

M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizatsiya 

qilishga sarflangan xarajatlar; 

K - asosiy fondlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati; 

T - asosiy fondlarning xizmat qilish muddati, yil. 

Amalda  amortizatsiya  mablag’lari  asosiy  fondlarni  to`liq  qayta  tiklash  (renovatsiya), 

;

 

100

 

Т

 

Т

 

J 

m

 

х

 

es 



 



 

.

 

100

 

B 

E

 

J 

ks 

es 



 



 

100

 

B

 

K

 

B 

tk 

t 

tk 

1

 

es 



 



 



 

M 

.

 

100

 

I 

B 

I 

yat 

k 

yat 

es2

 



 



 



 

M 

100

 

*

 

B 

А

 

M

 

k

 

а

 



 

Т

 

К

 

М

 

Т

 

B 

 

 

 

 

 

А

 

k 

k

 

а

 



 



 



 



 

---

 

51 

kapital  ta`mirlash  va  uskunalarni  modernizatsiya  qilish  uchun  alohida  ravishda  yo`naltiriladi. 

Bundan  kelib  chiqqan  holda amortizatsiya  me`yorsi  ikki qismdan  -  fondlarni renovatsiya  qilish 

(N

v

) hamda kapital ta`mirlash va modernizatsiya qilish (N

r

) uchun ajratiluvchi mablag’dan iborat 

bo`ladi. 

Birinchi holda amortizatsiya me`yorsi quyidagi formula: 

 

ikkinchi holda esa: 

к

х

к

р

Б

Т

М

Т

Н





 

 

asosida aniqlanadi 

Ishlab  chiqarish  jarayonida  asosiy  fondlar  asta-sekinlik  bilan  eskirishi  sababli,  ularning 

ish qobiliyatini ta`mirlash orqali tiklash zaruriyati tug’iladi. O`z vaqtida ta`mirlash asosiy fondlar 

muddatidan  oldin  ishdan  chiqishining  oldini  oladi  hamda  ularning  xizmat  qilish  muddati  va 

unumdorligini  oshiradi.  Asosiy  fondlarni  ta`mirlash  kapital,  o`rta  va  joriy  turlarga  bo`linadi. 

Bino  va  inshootlarni  ta`mirlash  o`z  mazmuni,  talab  qilinuvchi  muddat  va  mablag’larga  ko`ra, 

mashina va uskunalarni ta`mirlashdan farq qiladi. 

Masalan,  mashina  va  asbob-uskunalarni  kapital  ta`mirlashda  ular  to`liq  qismlarga 

bo`linadi  va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki  marta kapital ta`mirlash orasidagi 

muddat  ta`mirlash  sikli  deb  ataladi.  Mashina  va  uskunalar,  qoidaga  ko`ra,  maxsus  zavodlarda 

ta`mirlanadi.