Buxoro oziq ovqat va yengil sanoat texnologiya instituti

«Iqtisodiyot»  fan  sifatida  tabiatda  hamda  inson,  jamoa  va  jamiyat  hayotida  vujudga 

keluvchi  turli  xil  iqtisodiy  jarayon  va  hodisalarni  prognozlashtirish,  tahlil  qilish  va  baholash 

---

 

6 

bo`yicha  bilimlar  majmuasini  ifoda  etadi.  U  bir  inson  uchun  ham,  butun  jamiyat  uchun  ham 

zarur  bo`lgan  moddiy  va  nomoddiy  ob`yektlarning  katta  qismini  hamda  moddiy  va  ma`naviy 

ne`matlarni  tayyorlash  va  taqsimlash  usullari  va  jarayonlarini  o`z  ichiga  oladi.  Agar 

«Iqtisodiyot»  fanining  me`yoriy  jihatlari  korxona,  firma  va  davlatning  iqtisodiy  siyosatini 

ta`minlasa,  pozitiv  jihatlari  esa  real  voqelikni  baholaydi  va  tahlil  qiladi  hamda  uning 

rivojlanishidagi qonuniyatlarni aniqlaydi. 

Shu  tariqa  «Iqtisodiyot»  fani  izlanish  va  uslubiy  vazifalarni  bajaradi  hamda  jamiyat 

hayotining  barcha  soha  va  tarmoqlarida  qabul  qilinuvchi  amaliy  qarorlar  uchun  nazariy  asos 

bo`lib  xizmat  qiladi.  Fan-texnika  taraqqiyoti  sharoitlarida  iqtisodiyot  fani  jamiyatda  bevosita 

ishlab chiqarish kuchiga aylanib bormoqda. Iqtisodiy asoslab berilgan hisob-kitob va prognozlar 

«Iqtisodiyot»  fanining  muhim  tarkibiy  qismi  sifatida  xo`jalik  tavakkalchiligini  kamaytirishga, 

ishlab chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, shuningdek, yangi texnika va 

texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to`g’ri tanlov olib borishga imkon yaratadi. 

«Iqtisodiyot»  fani  tarkibiga  tarmoqlar  (sanoat,  qishloq  xo`jaligi,  qurilish,  transport  va 

hokazo), funksional  («Mehnat  iqtisodiyoti  va  sotsiologiyasi», «Iqtisodiy  statistika», «Moliya  va 

kredit»,  «Bahoni  shakllantirish»  va  hokazo)  kabi  turli  fan  («Iqtisodiy  geografiya», 

«Demografiya»,  «Iqtisodiyot  tarixi»  va  boshqalar)  tarmoqlari  tizimi  kiradi.  «Iqtisodiyot» 

fanining bu va boshqa yo`nalishlarida chuqur bilimga ega bo`lish insonlarning ijtimoiy faolligini 

oshirish,  oqilona  xo`jalik  yuritish,  kadrlarni  yangi  iqtisodiy  fikrlash  ruhida  tarbiyalashga  katta 

turtki bo`ladi. 

«Iqtisodiyot»  fanining,  jumladan,  yuqorida sanab o`tilgan  yo`nalishlarning  metodologik 

asosi,  ularning  poydevori  bo`lib  iqtisodiy  nazariya  xizmat  qiladi.  U  real  voqelik  bilan  bog’liq 

bo`lish  barobarida  davlatning  iqtisodiy  siyosatini,  uning  kuchli  va  kuchsiz  tomonlarini, 

shuningdek,  iqtisodiy  taraqqiyotga  erishish  mumkin  bo`lgan  yo`llarni  mos  keluvchi 

bosqichlarida aks ettiradi. Bu  maqsadda  «Iqtisodiyot»  fani  statistik kuzatuv, gipotezalarni  ilgari 

surish  va  tekshirish,  tahlil  va  sintez,  induksiya  va  deduksiya,  iqtisodiy  jarayonlarni 

modellashtirish,  tajriba  (eksperiment)lar  o`tkazish  kabi  bir  qator  voqelikni  anglash  usul  va 

uslublarini  ishlab  chiqqan  va  ulardan  muvaffaqiyatli  ravishda  foydalanadi.  Aytish  joizki,  bu 

usullar nafaqat iqtisodiy, balki predmeti va tavsifiga ko`ra, tabiiy va boshqa turdagi fanlarda ham 

qo`llanishi mumkin. 

Iqtisodiyot bozor munosabatlari yo`lida rivojlanayotgan hozirgi kunda e`tiborga molik va 

yechimini topmagan muammolar talaygina bo`lib, «Iqtisodiyot» faniga qiziqish ortib bormoqda. 

Inson  hayoti  va  faoliyatiga  munosib,  siyosat  va  davlat  aralashuvidan  xoli  bo`lgan,  ijtimoiy-

iqtisodiy  taraqqiyotga  yo`naltirilgan  iqtisodiyotni  barpo  etish  vazifasi  qo`yilmoqda. 

P.Samuel’sonning  iqtisodiyot  bo`yicha  darsligida  ko`rsatib  o`tilishicha,  “iqtisodiyot  fanini 

muntazam  ravishda  o`rganib  bormaydigan  odam  musiqiy  asarga  o`zining  bahosini  bermoqchi 

bo`layotgan garang kishiga o`xshaydi”. 

Shu  bilan  birga  «Iqtisodiyot»  fani  barcha  hayotiy  muhim  savollarga  tayyor  javob 

bermaydi, chunki  iqtisodiyot  ishlab  chiqarish,  boshqaruv,  tartibga  solish,  bashorat  qilish  sohasi 

sifatida oddiy  fan tushunchasidan ko`ra,  murakkabroq kategoriyani anglatadi. U faqatgina  ilmiy 

vosita  bo`lib,  iqtisodiy  voqelikni  anglash  usuli  xizmatini  o`taydi.  Iqtisodiyot  iqtisodiy  fanning 

o`ziga  xos  sinov  maydoni,  asosidir.  Iqtisodiyotning  rivojlanish  tendentsiyalari  va  qonunlarini 

ilmiy  jihatdan  o`rganish,  «Iqtisodiyot»  fani  va  uning  alohida  tarmoqlarining  muhim  vazifasi 

hisoblanadi. 

Moddiy ishlab chiqarishdan ajralgan holdagi real iqtisodiyot mavjud emas. Moddiy ishlab 

chiqarish  iqtisodiyot  rivojlanishining  asosi,  xo`jalik  faoliyatining  boshlang’ich  nuqtasi  bo`lib 

kelgan  va shundayligicha qoladi. Shu  sababli iqtisodiyotning turli darajadagi - korxona, tarmoq 

va  butun  davlat  miqyosidagi  holati  moddiy  ishlab  chiqarishning  yutuqlari,  jumladan,  moddiy 

ishlab  chiqarishning  keng  ma`noda  iste`molga,  yoki  bugungi  til  bilan  aytganda  bozor  talabiga 

mos kelishi bilan tavsiflanadi va oldindan belgilab beriladi. 

“Iqtisodiyot doimo moddiydir” iborasi insonning hayotiy ehtiyojlari, ya`ni uy-joy, oziq-

ovqat, kiyim-kechak, avtomobil’ va hokazolarga bo`lgan ehtiyojlaridan tashqari, iqtisodiyotning 

aholi  va  xalq  xo`jaligi  uchun  zarur  bo`lgan  mahsulot(tovar)  tayyorlanuvchi  moddiy  ishlab 

chiqarish sohasi bilan aloqasini ham aks ettiradi. Aynan moddiy ishlab chiqarish sohasi (sanoat, 

qishloq  xo`jaligi,  qurilish,  transport  va  hokazo)  aholining  asosiy  qismini  ish  bilan  ta`minlaydi. 

Mehnat  bilan  bandlik  ko`rsatkichi  iqtisodiyot  holatining  o`ziga  xos  “barometri”  vazifasini 

bajaradi:  aholining  mehnat  bilan  bandligi  qanchalik  yuqori  bo`lsa,  ishsizlik  sur`ati  shunchalik 

past bo`ladi va aksincha. 

Zamonaviy  fan-texnika  taraqqiyoti  ishlab  chiqarish  va  iqtisodiyotning  uzluksiz 

---

 

7 

rivojlanishida  komp’yuterlashtirish  va  avtomatlashtirish,  internet  tarmog’iga  kirishni  ilgari 

surmoqda.  Bu  esa  boshqaruv  tizimining  eng  muhim  bo`g’inlaridan  tashqari,  ishchi  kuchining 

sifatini oshirish vositasi hamda ishlab chiqarish jarayonini muvaffaqiyatli tashkillashtirish uchun 

turtki bo`lib xizmat qiladi. 

Biroq moddiy ishlab chiqarishning etakchilik rolini inkor qilmagan holda, iqtisodiyotning 

rivojlanishiga  ishlab chiqarish infratuzilma  (transport,  aloqa,  energetika  va  axborot  xizmati)  va 

ijtimoiy infratuzilma (maorif, sog’liqni saqlash, umumiy ovqatlanish, uy-joy-kommunal  xizmati 

va boshqalar)ning rolini ham ko`rsatib o`tishimiz darkor. Bu sohalarda ham aholining katta qismi 

mehnat bilan band bo`lib, ularning  mehnati  moddiy  ishlab chiqarish xodimlari mehnatidan kam 

foyda  keltirmaydi.  Shundan  kelib  chiqqan  holda  aytish  mumkinki,  iqtisodiyot  -  ilmiy 

kategoriyaga qaraganda  ishlab chiqarish kategoriyasiga  yaqinroq bo`lib,  fan-texnika taraqqiyoti, 

ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarining o`zaro samarali aloqalari, reurslardan oqilona 

foydalanish va ratsional boshqaruv tufayli faoliyat ko`rsatmoqda va rivojlanib bormoqda. 

Iqtisodiyot  doimo  dinamik  bo`lib,  sifat  va  miqdor  o`zgarishlariga  duchor  bo`ladi.  Ba`zi 

hollarda  salbiy  holatlar  (masalan,  qishloq  xo`jaligida  qurg’oqchilik,  qoramollar  o`limi;  urush, 

terrorizm  va  hokazo)  yuzaga  kelsa  ham,  iqtisodiyotda  ijobiy  siljishlarga  erishish  mumkin.  Fan-

texnika  taraqqiyoti,    malakali  kadrlar,  xo`jalik  mexanizmi  va  undan  oqilona  foydalanish, 

izlanish,  tadbirkorlik,  tashabbuskorlik,  rag’batlantirish  -  bularning  barchasi  iqtisodiyotda  ijobiy 

siljishlarga erishish uchun xizmat qiladi. 

Bozor  munosabatlariga  asoslanilgan  hozirgi  davrda  iqtisodiyotni  ko`tarish  uchun  bu  va 

boshqa  imkoniyatlar  avvallardagidek  faqatgina  davlatning  qo`lida  mujassamlangan  emas,  balki 

iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo`g’inini tashkil qiluvchi xo`jalik yurituvchi sub`yektlar 

-  korxona,  firma,  kombinat  va  boshqa  ishlab  chiqarish  tuzilmasi  vakillariga  ham  katta 

imkoniyatlar berilgan.